De Zwette op de Elfstedenroute Leeuwarden-Sneek is nu nog het enige wat rest van de zeearm die Middelzee heette tot de 16de eeuw. Daaraan werden de kenmerkende terpdorpjes gebouwd met hulp van monniken als Deersum, Boazum, Raerd, Wiuwerd en Jorwerd.

Die zee was deel van het Boorne-bekken, onze Friese B-rivier die uitmondde op de Waddenzee, waar we vorige week nog aandacht aan schonken. De Boorne stroomt als ‘Ouddiep of Koningsdiep’ onder Beetsterzwaag door, om bij Oldeboorn en Akkrum tot Irnsum door te kronkelen onder zijn eigennaam ‘Boorne’.

Dan splitst die Boorne achter Irnsum zich op tot ‘Moezel’, een zijarmpje dat in Raerd doodloopt, en een ‘Kromme Grou’ die naar Grou afwatert. Zo verdwijnt de Boorne dan van de kaart zonder ooit op een zee uit te komen, zoals dat bij een echte rivier hoort.

Raerd begon ook als vissersdorp aan de Middelzee, net als Wiuwert. Nu liggen al die dorpjes in een groene agrozee.

Rivieren als de Boorne verlegden steeds hun loop, maar zorgen er wel voor dat zo een zeearm ontstond, vergelijkbaar met de Lauwers die de Lauwerszee vormde. Maar door opslibbing, het neerslaan van sediment kan zo’n arm al gauw dichtslibben. En met hulp van monniken dicht je dan de laatste gaatjes, zodat je op de vruchtbare klei lekker kan landbouwen.

De Middelzee liep vlak voor Leeuwarden langs, en deelde daarvoor Friesland op in Westergo en Oostergo. Zo kun je ook boven Leeuwarden die typische terpdorpjes vinden als Hijum met haar 12de eeuwse Sint Nicolaaskerk. Dat lag aan de Middelzee. Net als Finkum zo’n eilandje in de groene zee, die dus ooit een echte zee was, de Middelzee.

Vlakbij lag dan het klooster Mariengaarde.

En daar in de buurt weer het klooster ‘Bethlehem’ dat dankzij de Elfstedentocht bij iedereen nu het meest beroemd is als ‘Bartlehiem’. Het historische Friesland zoals we dat kennen, is dus door monniken en kloosters gevormd, zij hielpen bij de ontginning en bedijking.  Tot de Reformatie in de 16de eeuw al dat katholieke erfgoed verwoestte.

En later toen die Middelzee dichtslibte na de Middeleeuwen, bleef dus een vaart over, die als ‘Die Swette’ op de kaart bleef voortbestaan.

Op de kaart die Nicolaas Geelkerken in 1665 maakte, zie je dat de gehele Middelzee al ingepolderd is, als hij uit zichzelf niet al was dichtgeslibd. De slikwerkers van Het Bildt dichtten toen al het laatste gaatje, om van de zeeklei vruchtbare landbouwgrond te maken. Je ziet bij Geelkerken ook dat ‘Die Slachtedijk’ helemaal niet bij Raerd stopt, zoals nu.

Maar de Slachtedijk loopt dus langs de Middelzee, via Bozum weer omhoog langs Mantgum, via Weidum, Boksum en Ritzumazijl naar Marssum (Geelkerken 1665).

Dus had hij een waterkerende functie langs de Middelzee (nu de Zwette), om over te lopen in ‘De Olde Bildes Dyck’. Dat lijkt ook logischer, omdat Raerd aan de andere kant van de Middelzee lag. Wat toen nog ‘Slachtedijk’ heette, en waar de Slachte dus in overging, dat noemt de Bosatlas van Friesland nu ‘Hegedyk’, die voorbeschreven traject volgt.

Die Hegedyk/Slachte kronkelt nu langs Mantgum naar boven langs de hier vaker afgebeelde “Alde Toer’, en stopt iets onder Marssum (bij Vliegbasis Leeuwarden). Net als de ‘Slachtedyk’ bij Geelkerken in 1665. Dus die moderne Hegedyk volgt nog exact de Middelzee. Hoe men er tegenwoordig bij komt dat de Slachte dus bij Raerd zou eindigen, dat mag iemand mij uitleggen…

Wanneer de oude Slachte tot voorbij Marssum doorliep, dan was hij dus geen 42 km lang maar wel 60-80 of zelfs meer….

Het is volstrekt onlogisch om de Slachte naar Raerd te trekken, want je legt geen dijk aan dwars door de Middelzee, tenzij het een dam was. De Slachte-wandelaars steken bij Oosterwierum dus ‘De Dille’ over bij de Dillesluis, maar dat is niet de (historische) Slachte, die dus naar Marssum loopt tot aan een dwarsdijk, die bij Stiens ligt: en daar begint dan Het Bildt.

Dus Raerd zou dan bij Oostergo moeten horen, net als Deersum (en Finkum boven Stiens), maar Wiewert en Mantgum bij Westergo.

Net als bij de Slachte die plots in Hegedyk verandert op de moderne kaart, zie je dus net als bij onze ‘Friese B’, de Boorne die wel 5 of meer namen op de kaart krijgt, zoals ‘Kromme Knilles’ tussen Irnsum en Akkrum. Je hebt voor 1 rivier of dijk op haar traject naamsveranderingen. Maar het blijft het zelfde ding.

Vlakbij Sneek ligt nog een herinnering aan de monniken en nonnen die het landschap hielpen ontginnen tot  de ‘grazige weiden’ waar Psalm 23 ook van spreekt. Nijkleaster heet het daar. En dat is weer de naamgever aan het project van de protestantse dominee Hidde Wagenaar, die God weer in Jorwerd terugbracht.

De route van de Zwette is nu anders als in 1665, want Nicolaas Geelkerken laat ‘m als een rivier beginnen zo ergens boven Goutum. Nu begint hij als ‘Sneeker Trekvaart of Zwette’ dus in Sneek.