Frans de Waal, het Alfamannetje

…op campagne voor de VVD

Een lezing van Frans de Waal, zoals in poptempel Paradiso van actiegroep Varkens in Nood (2005) bevestigt het gelijk dat de etholoog verspreidt sinds zijn boek Chimpanseepolitiek in 1982 verscheen. Mens en aap gedragen vertonen vergelijkbaar groepsgedrag. Maar het zijn natuurlijk niet de overeenkomsten maar de verschillen die mensen interessanter maken.

Brainstormsessie VVD voor volgende campagne (gorillas)

Tussen de chimps die De Waal in Burgers Dierenpark beschreef, vinden dezelfde processen plaats als in iedere willekeurige menselijke groep. Zoals strijd om dominantie, al zie je dat ook bij kippen in een pikorde. Bezoekers van de door Varkens in Nood georganiseerde lezing konden dan ook live de biologie van mensen in werking zien rond het Paradiso-podium, nadat de gedragsonderzoeker zijn bekende boodschap afrondde.

De Waal was de alfaman uit Amerika, opgeklommen op de wetenschappelijke apenrots. Kruiperig naderden andere vragenstellers van Nederlandse universiteiten. Ethiekfilosofen, juristen, studentes zij toonden verbaal hun kont :‘oh, ik ben zo onder de indruk van uw lezing en uw werk’, de vraag volgde en de man die het zo maakte in Amerika haakte in.

Vanuit zijn autoriteit kreeg De Waal niet alleen zeggenschap over zijn feitelijke vakgebied toebedeeld, de ethologie. Nee, het publiek gaf De Waal de macht om antwoord te geven op al onze levensvragen tot het wereldvoedselprobleem. De wetenschapper sloeg beleefd de eer af, hij hoefde niet op te treden als verzoener van de mensheid. Maar presentator Jan Terlouw verdreef deze bescheidenheid: De Waal is ook de dierenredder die de kloof tussen mens en zijn ‘mededieren’ dichtte.

Dat zijn alfamanschap in Amerika ook vruchten afwerpt is aan de powerpointfoto van zijn onderzoeksgroep te zien. Volop kans tot reproductie met enkel de mooiste wijfjes. De Waal heeft de mannetjes uit zijn groep op Emory University verdreven, al zal de Amerikaanse dictatuur van sexual harrasment hem verder alle plezier ontnemen. Dat hij er niet vrijelijk mee copuleren mag.

Hoe is het toch zover gekomen met deze ooit zo bescheiden etholoog van onder de rivieren? De Waal was gewoon slim en handig op het goede moment. Hij kon zijn autoriteit decennialang bouwen op de waarheid als een koe dat menselijk gedrag een biologische basis heeft, en dat groepsprocessen bij primaten als chimp en mens sterke overeenkomsten vertonen.

…het hoofd marketing en communikaatsie bij de VVD

Terug naar de natuur in de menswetenschap
Met zijn Animal Farm vulde De Waal de leemte van macht, hiërarchie en sekseverschillen binnen sociale wetenschap. Een gat dat, zo vertelt hij bij de lezing, nog steeds openligt door het feit dat egalitair georiënteerde sociale wetenschappers het vakgebied blijven domineren.

De Waal bracht met Chimpanseepolitiek een apolitieke verademing die bovendien sexy was. Hij bracht ‘de natuur’ terug in de mensstudie. Mensen lezen graag over hun meest naaste primaat en Nature wil tussen de kwantumdots ook wel iets luchtigs: zoals apenproefjes, of wat botjes van alweer een nieuwe menselijke soort.

Toch krijgt zijn populaire werk iets gedateerds. Omdat sommige psychologen verzuimen om goed naar mensen te kijken, betekent dit niet dat biologen daarom maar meer naar apen moeten blijven kijken voor een antwoord op wat mensen nu tot mensen maakt. En dit is toch wat veel fans bij De Waal zoeken. Hoe lang moet iemand die paard wil rijden dus op een ezel blijven zitten?

De schets van primatengroepsgedrag staat nu wel zo’n beetje op papier. En op individueel vlak heeft een aap ons letterlijk weinig te vertellen. Zo blijkt toch echt dat chimps tijdens communicatieve experimenten niet verder komen dan wat rudimentaire Tarzantaal. Terwijl juist taal en de logica die hiervoor nodig is, ons mensen herkenbaar maakt als soort. Antropologen en psychologen die dit wegmoffelden als evolutionair detail bedreven wishfull thinking, om het eens in het Engels te zeggen.

En waarom die eeuwige zoektocht naar overeenkomsten als juist de verschillen zoveel interessanter zijn?

Viking

De laatste tien jaar blijkt dat de altijd zo luid verkondigde genetische nabijheid van chimp en mens haken en ogen heeft. Gelijkenis is niet enkel in DNA-procentjes uit te drukken. Blijkbaar kan een klein beetje verandering een maanreis in de evolutie teweeg brengen. Genetica en celbiologie kunnen hier mogelijk meer dan gedrag antwoorden leveren.

Bovendien is de vraag die het De Waal aanbiddende lekenpubliek zo bezig houdt, ‘zijn wij dieren’, een wetenschappelijke non-discussie. Mensen hebben ooit de term ‘dier’ bedacht om andere soorten in één woord van zichzelf te onderscheiden. Het gejeremieer over ‘mededieren’ zoals Paul Cliteur en Varkens in Nood propageren is dus vooral een taalspelletje van dierrechtactivisten. Want je verheft mensen niet door ze tot dier te verlagen. Dat lijkt meer een fantoom-Protestantse neiging om mensen tot nederigheid te dwingen.

De Waal neemt wijselijk afstand van dit soort ideologisch gestuntel met wetenschap.

Hij mag rentenieren op de autoriteit die hij opbouwde met zijn baanbrekende werk in Burgers Dierenpark, en permitteert zich geen uitglijers. Dit chimpwerk zal dan ook zijn wetenschappelijke erfenis worden, naast de enorm toegenomen kennis over verschillende apensoorten in een kooi.

Voor het grote publiek zal hij nog een serie goed leesbare dierenboeken afleveren. Gezien de grootte van zijn primatengroep in Atlanta kunt u dus wel een plekje in de boekenkast vrijhouden. Want deze grappige chimps onderhouden een productief biograaf, een alfawetenschapper die hun vermakelijke anekdotes graag optekent.

– Deze column verscheen 2005 in biologenkrant Bionieuws. Ik blogspijbel vandaag even omdat ik mijn boek moet schrijven.

One Reply to “Frans de Waal, het Alfamannetje”

Laat een reactie achter aan Bubba Rogowski Reactie annuleren

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *