Oerbos of mensenwoud, wat is ‘beter’?

..dit is Bialowieza (Oost Polen). Bij sprookjes-achtig ochtendlicht ben je even in een scene van Lord of the Rings

Voor dit zaterdagverhaal de publicatie voor Wetenschap & Onderwijs van NRC Handelsblad uit 2006.  Toen reisden we naar Bialowieza, het ‘laatste Europese laaglandoerbos’ op de grens van Polen en Wit Rusland.

Hier leven niet meer lynxen en bisons dan buiten dat ‘oer-gedeelte dat intensiever beheerd wordt. Insecten en schimmels geven activisten betere argumenten tegen boskap, maar die spreken het grote publiek minder aan. 

Orthodoxe kerk Bialowieza

Welk bos is beter, een oerbos of een menselijk bos? Het Bialowiezawoud op de grens van Wit Rusland en Polen biedt door haar tweedeling in reservaat en ‘gemanaged’ bos een ideaal laboratorium om de verschillen in kaart te brengen. Wat aansprekende diersoorten betreft blijkt het mensenbos de winnaar.

Het Poolse deel Bialowiezawoud is wereldberoemd als Europa’s laatste laaglandoerbos. Bialowieza is het best onderzochte woud van Europa en in de afgelopen eeuw verschenen over dit bos dan ook meer dan 4000 wetenschappelijke papers. Dat het woud maagdelijk op ontdekking ligt te wachten is dus zacht gezegd overdreven.

Als laatste snipper Europees laaglandoerbos levert de kern, een Unesco Biosphere Reserve van ongeveer 4700 hectare een favoriet laboratorium voor wetenschappers die hier de mensloze mores van een Europese oerbosgemeenschap in kaart brengen. De overige 83 procent heet ‘Promotional Forest Complex’, wat betekent dat de bosbouwsector de aanblik bepaalt. Menselijk bos is dus ook direct voor handen als vergelijkingsmateriaal om het verschil in bosecologie te bekijken.

De Narewka

Bialowieza is, zoals dat ook bij een echt woud hoort een bevochten bos dat oktober ook in BBC-natuurserie Planet Earth te zien is. Afgelopen maand lanceerden actievoerders verenigd in het WWF en de Poolse actiegroep Bison wereldwijd een nieuwe protestcampagne voor het behoud van dit laatste Eurowoud. Zij demonstreerden onder meer bij alle Poolse ambassades in de wereld voor inkrimping van de bosbouw in het Promotional Forest. Deze bosbouw zou het totale woud met haar kenmerkende dieren als de bison, wolf en lynx bedreigen.

Maar om hun gelijk te halen moeten actiegroepen wel de goede dieren kiezen. Want de keuze voor aansprekende diersoorten als bison en de lynx blijkt wetenschappelijk gezien ongelukkig. Jarenlange inventarisatie van bisons en ander groot wild in Bialowieza toont juist aan dat deze veel liever in het mensenbos leven. Om toeristen te lokken adverteert het Nationaal Park Bialowieza weliswaar met de 300 Europese bisons (geherintroduceerd na 1920), wolf (30 ex.), lynx(25-30) en een reuzenuil als de oehoe.

Meneer Oehoe, iets slanker en kleiner dan mevrouw de Kenau

Maar de oehoe broedt juist niet in het stricte reservaat van Bialowieza, wel daarbuiten. De ruigpootuil neemt al decennia toe in het gemanagete deel, en broedt steeds minder in het reservaat. De wolf en de lynx lijken typische oerbossoorten maar jagen vooral daar waar de meeste herten zitten en dit is in het Promotional forest. De oorzaak hiervan ligt mede in de houtkap, waardoor grotere geografische afwisseling ontstaat. Ook de bisons hebben een voorkeur voor het Promotional Forest, zo blijkt uit onderzoek met GPS-halsbanden.

De kans om een wild dier te zien is in een oerbos juist bijzonder laag. Pools onderzoek in Bialowieza in de tachtiger jaren toonde aan dat dit bij kleinere dieren, naast menselijke invloed ook samenhangt met de hoeveelheid verschillende roofdieren die een bos zonder menselijke invloed huisvest. In het oude bos leven 32 soorten roofdieren, waaronder zoogdieren als marters en zeven uilensoorten die ook elkaar te lijf gaan.

Ingang ‘heilige der heiligen’

Het gevaar komt met name voor knaagdieren en kleine vogels in een oerbos van veel meer verschillende kanten dan in een productiebos, zo blijkt. De hogere predatie in het oerbos onderdrukt de aantallen van bijvoorbeeld muizensoorten en kleine vogels dramatisch. Vergelijking van Bialowieza met productiebos toont aan dat sterke concurrentie binnen een soort, bijvoorbeeld om een nestholte een typische eigenschap is voor een productiebos, en dat dieren in productiebos meer nakomelingen krijgen.

Die lage wilddichtheid neemt niet weg dat de strict beschermde kern van Bialowieza een voor Europa uniek bos herbergt met veel hogere soortenrijkdom dan ‘normaal bos’. Alleen wordt de voor Bialowieza kenmerkende biodiversiteit vooral bepaald door organismen die de leek minder aanspreken dan de wetenschapper: in het woud zijn meer dan 10.000 insectensoorten gevonden, 5000 soorten fungi en 900 soorten vaatplanten (varens, wolfsklauw-familie)zo toont inventarisatie van onder meer het Geobotanical Institute in Bialowieza.

Maar vergeleken met een zelfde oppervlak aan gewoon bos heeft Bialowieza meer voordelen.

Dertig jaar inventarisatie van vogelsoorten in 33 hectare Biosphere-reserve toonde het regelmatig broeden aan van 76 vogelsoorten, zo lieten de Poolse vogelbiologen Wesolowski en Tomialojc in 2004 zien. Dat is evenveel soorten als in een ‘gewoon’bos in honderd jaar.

Het oerbos… Europese laagland-jungle

Het aantal boomsoorten ligt in het Biosphere-reserve ook hoger. Bialowieza telt 52 inheemse soorten terwijl het resultaat van beheer door een ecologisch begane boswachter vier keer lager ligt. De variatie in verschillende leeftijdsklassen is groter en ook de lengte van de bomen ligt vijf tot tien meter hoger. Al van een afstand is dan ook het verschil te zien tussen een gemanaged bos en het reservaat: de gelaagdheid van verschillende leeftijden en boomsoorten tekent zich onmiddellijk af tegen de vrij monotone muur van het gemanagete bos.

Het verschil tussen ‘oerbos’en het Promotional Forest is ook uiterlijk opvallend bij betreding van het reservaat. Naast het feit dat 70 procent van de bomen in de bejaarde 100+-categorie valt tegen 25 procent in het gemanagete deel, springt de overdaad aan dood hout in het oog. Geen bewust neergelegde takjes, zoals in het Amsterdamse bos dankzij modern ecologisch beheer maar overal vermolmde stammen die verspreid over de bosbodem liggen.

“Van de 400 kuub hout per hectare in een eiken-lindebos blijkt gemiddeld 130 kuub dood”, zo vertelt gids en bosecoloog Mateusz bij de rondleiding. Even trekt hij een pijnlijke grijns als in de verte een vroege kettingzaag meezingt met de zangvogels, dan vervolgt hij zijn betoog. “De term ‘dood doet leven’ geeft het oerbos meteen een fikse voorsprong op de traditionele plantage qua biodiversiteit. In een levende eik leven gemiddeld 169 verschillende organismen als fungi en insecten, een dode eik tekent voor 521.”

De kern van Bialowieza is in haar soortensamenstelling en doodhout-gehalte zo uniek in Europa, dat het woud als referentie dient voor Nederlandse bosbeheerders die meer natuurlijk bos nastreven. In de jaren negentig vorige eeuw besloten zij naar voorbeeld van Bialowieza om ook het Nederlandse bos meer dood hout te geven. Onder het motto ‘20 procent moet dood’schilden terreinbeheerders als Staatsbosbeheer zelfs de bast van gezonde bomen om aan hun doodhout-tax te komen. Een boom sterft dan van de dorst en voedselgebrek.

Het Oerbos…

Als gevolg van dit ecologische beheer staat in veel Nederlands bos op sommige plaatsen al meer dood hout dan in het gemanagete deel van Bialowieza. De gemiddelde leeftijd van ons bos ligt met ongeveer 53 jaar nog wel ruim dertig jaar lager dan in het gemanagete deel van Bialowieza. Maar over dertig jaar haalt het Hollandse bos Bialowieza in qua natuurlijkheid

Oud bos wordt hier direct buiten het Biosphere-reserve nog steeds gekapt en dood hout weggesleept onder de vlag van ziektebestrijding.

Om kort te gaan, ons bos wordt natuurlijker vanuit een gemanagete status en het Bialowiezawoud wordt bij voortzetting van het huidige beleid menselijker vanuit een natuurlijke situatie. Dit beleid is ook in beschermd natuurgebied mogelijk omdat de Europese regelgeving van Natura 2000 ‘actieve natuurbescherming’ promoot, wat veel beheerders interpreteren als reden voor hun eigen onmisbaarheid. Vogelbioloog Tomas Wesolowski wijdde afgelopen najaar in Conservation Biology een artikel aan deze zwakke plek in Europees natuurbeleid.

Op de noodzaak van deze kap voor de gezondheid van het bos hebben de actievoerders het wetenschappelijk gelijk wel aan hun kant. Vergelijkend Pools onderzoek tussen het Biosphere Reserve en het gemanagete deel laat zien dat het reservaat zonder ingrijpen niet meer last heeft van boomziekte veroorzakende soorten als de letterzetter en andere bastkeversoorten.

“Noem mij een enkele boom boven de 150 jaar oud waar geen plekje op zit”, zegt Andrzej Bobiec, directeur bij het Bialowieza Forest Institute, en inventarisator van de plantengroei in het woud en tevens actievoerder bij Bison. “Je kunt als je wilt op iedere oude boom wel een ziekte vinden. Het is voor beheerders gewoon erg moeilijk om helemaal niets te doen, maar soms is dat voor een oerbos het beste.”

Je kunt er karrentochten door maken…

Maar misschien is zeldzaamheid van bejaard bos wel de belangrijkste reden om een al te ambitieus zaagbeleid te temperen. Slechts 0,1 procent van het bos binnen Europese grenzen is van een vergelijkbaar onverstoord type dat ook nog voor 25 procent in het Promotional Forest aanwezig is. Bij voortzetting van het huidige beheersregime wordt het aantal hoogbejaarde bomen jaarlijks zeldzamer, en de bijbehorende leefgemeenschap verdwijnt langzaam. Medewerkers van het Nationaal Park noemen hun bos dan ook het Amazone van Europa.

“Als je weet dat een kwart van het Poolse landoppervlak uit gewoon bos bestaat”, zegt Wesolowski, die al meer dan twintig jaar onderzoek doet in het gebied. “Waarom moet je dan uitgerekend in dit bos met de zaag aan het werk. En dat terwijl onze regering zelfs op de Wereldexpo met het Bialowiezawoud adverteert. Als de bosbouw op de huidige manier zijn gang mag gaan, hou je buiten het Biosphere Reserve over tien jaar het zelfde bos over dat je overal wel hebt. Wat wil je de toeristen dan nog voor bijzonders laten zien?”

//////

..Wisent

Het heilige der heiligen
Het Bialowiezawoud kon eeuwenlang aan de zaag ontsnappen dankzij bescherming door de Tsaar en Sovjet-Vips. Zij gebruikten het bos als jachtgrond en dulden geen medegebruik. In 1921 werd ongeveer 4700 hectare van het Bialowiezawoud tot het eerste Poolse Nationaal Park verklaard. Dit ‘heilige der heiligen’is alleen met gids toegankelijk.

In 1996 volgde aan Poolse kant een uitbreiding van het Nationaal Park met ongeveer 5000 hectare, en in 2004 werd nog eens 8000 hectare reservaatgebied aangewezen. Het Wit-Russische deel van 80.000 hectare is in zijn geheel Nationaal Park, maar valt in een lagere IUCN-beschermingscategorie. Het hele Poolse bos is eigendom van het State Forestry Department.

Actie voor uitbreiding van het Poolse Nationaal Park wordt al sinds 1990 gevoerd door natuurclubs als WWF. Het dorp Bialowieza is grotendeels voor omdat de bevolking veel aan de jaarlijkse 150.000 oerbostoeristen verdienen, de rest van de regio is tegen omdat de houtsector een belangrijke werkgever is.

De extractie van hout uit het totale Poolse bos daalde van 600.000 kuub in 1930 tot 119.000 kuub in 1999, mede als gevolg van restricties door natuurbescherming. Nieuwe managementplannen, opgesteld door de Deense Oost-Europa sponsoringclub Dancee staan weer vergroting van de houtoogst toe van 140.000 kuub en de kap van bomen ouder dan 100 jaar, ook in de uitbreiding van het Nationale Park.

Door bosbouwactiviteit is het aandeel bomen ouder dan 100 jaar buiten het Biosphere-reserve met 75 procent gedaald. Overigens is de houtkap historisch gezien nog laag, afgelopen jaar lag de oogst op het niveau van voor 2002.

Met geld van de Nederlandse regering werken Natuurmonumenten en Euronatuur-organisatie ECNC nu met de Wit Russen en Polen aan een eigen herstelplan voor het hele bos met aandacht voor spreiding van toerisme over de hele regio en hydrologie. Naast kap van oude bomen is namelijk de verdroging van het woud een serieuze bedreiging voor het oude bos. Op dit punt bestaat wel overeenstemming tussen bosbouwers en natuurbeschermers, omdat verdroging bomen kwetsbaar maakt voor ziektes.

Kijk ook de nieuwste Interessante Tijden TV

– Steun Interessante Tijden om reportages te kunnen maken

One Reply to “Oerbos of mensenwoud, wat is ‘beter’?”

  1. Ja maar bomen worden toch voller en gaan sneller groeien doordat we meer co2 hebben? Hebben we binnen no time weer woudreuzen of niet dan.

Geef een reactie

Je e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *