Menselijke soorten ontstaan in mensenbrein…

John de Vos van Naturalis met schedelverzameling

Voor dit zaterdagverhaal gingen we op bezoek bij Naturalis-alumnus en paleontoloog John de Vos. Met de vraag: hoe sterk staat bewijs voor menselijke evolutie. Iedere twee maanden duikt een nieuwe menselijk botfragment op in de media, die alweer ‘een compleet nieuwe kijk geeft op hoe wij zijn ontstaan’.

Maar op welke hoeveelheid bewijs baseren wetenschappers nu wat ze schrijven over de evolutie van de mens? Dit verhaal over ‘Paleofantasie’ publiceerde ik in het Algemeen Dagblad (juni 2008)

Collectie Dubois (Homo erectus schedelkapje) ligt in Leiden opgeslagen

De wetenschap die de oermens probeert bloot te leggen, de paleoantropologie is veruit de meest sexy discipline. Zowel in ‘gewone’ kranten als in de wetenschapsbladen krijgt zij de meeste aandacht. Sommige fossielenjagers als Richard Leakey belandden zelfs op de cover van Time Magazine.

Toch, vergeleken met wetenschappers die bijvoorbeeld uitgestorven dino’s of paarden bestuderen, beschikken paleoanthropologen veruit over de minste fossielen. Volgens conservator van het New Yorkse Natural History Museum, Ian Tattersall passen alle fossiele vondsten van mensachtigen ‘in de laadback van één pickuptruck’. Zelfs van ’s werelds beroemdste skelet Lucy uit Ethiopië was maar 30 procent compleet.

Bovendien lijken veel oermensbotjes ook nog eens sterk op elkaar. De verschillen zijn vaak zo klein, dat over interpretatie van de relatief weinige vondsten verhitte debatten ontstaan. Neem bijvoorbeeld het debat over de Hobbit, het minimensje dat recent in Indonesië werd gevonden.

De ene paleoanthropoloog beweert dat het een misvormde moderne mens is, Homo sapiens. Weer een ander beweert dat het een dwergvorm is van Homo erectus. Dit was de voorloper van sapiens. Ook bij de Neanderthaler leven deze discussies. Het evolutiekamp is verdeeld in twee clubs. De ene groep beweert dat hij afstamt van erectus. De ander ziet in de Neanderthaler een soortgenoot van ons Homo sapiens. Maar wie heeft nu gelijk?

Neanderthal-schedel

Paleo-antropoloogje spelen
De verschillen in opvattingen zijn met een simpel practicum te verklaren.“Laten we even paleoantropoloogje spelen”, zegt bioloog en conservator van Naturalis, John De Vos bij een bezoek aan zijn werkplek. De Vos deed opgravingen in Indonesië, waar het schedelkapje van Dubois vandaan komt dat Naturalis ten toon stelt.

Dit wereldberoemde hoofddeksel van de Homo erectus vond Nederlander Eugene Dubois eind negentiende eeuw bij opgravingen te Trinil, Java naast schedels van olifanten en waterbuffels. Naturalis was ook betrokken bij de opgravingen van de Hobbit, het kleine oermensje.

De Vos vult zijn bureau in Naturalis met schedels, waaronder het wereldberoemde schedelkapje van Dubois, pronkstuk van het Leidse Museum. “Hier heb je schedels van Homo sapiens, aan de andere kant Homo erectus waarbij ook het schedelkapje hoort. En nu geef ik je hier een Neanderthalerschedel. Vertel mij nu waar je hem wilt indelen.

Hetzelfde geldt voor de Hobbit uit Indonesië. Voor indeling in beide groepen valt wat te zeggen, vindt je niet?”

De schedel

De keus voor de kersverse journalist-antropoloog is lastig. Toch maar de Neanderthaler indelen bij de erectus-schedel die in Zimbabwe werd gevonden? Of bij de moderne mens, Homo sapiens, die volgens sommigen dezelfde soort is. Volgens prof Christian Weniger van het Neanderthal Museum, vlakbij Dusseldorf, zou sapiens met neanderthalensis paren.

“Bij echt onderzoek ontstaan de meningsverschillen over classificatie op dezelfde manier als bij ons nu”, zegt De Vos. “Alleen wordt het in wetenschappelijke publicaties met geheimtaal en vakjargon omgeven. De basis van schedels vergelijken is hetzelfde. Ik geef daarom mijn studenten precies deze les om ze dit te laten ervaren.”

Zo konden zelfs menselijke soorten ontstaan die misschien helemaal geen soorten zijn, maar die wel in de officiële stamboom terechtkwamen van biologieboeken. “Een mooi voorbeeld is Homo heidelbergensis”, zegt De Vos. “Die is samengesteld door een schedel uit Zimbabwe, te combineren met een kaak uit Duitsland. Dat zou een bioloog nooit doen.

Maar ook Homo habilis, die werd door Louis Leakey, de beroemde antropoloog uit Kenia in de stamboom gezet. Hij zocht nog een kandidaat die hij kon verbinden aan werktuigen die hij had gevonden. De voorloper van Homo, de Australopithecus was daar te dom voor. Leakey kon dat in 1964 doen omdat hij toen een gezaghebbende autoriteit was. Maar is dat wel wetenschap? Of bedrijf je dan paleofantasie, en verzin je zelf een stukje evolutie?”

Echte Neandertalers in het Neandertal bij Dusseldorf

Meer middelen
De Vos zijn kritiek is in het antropologenwereldje omstreden, niet in de laatste plaats omdat hij als bioloog specialist is op het gebied van fossiele paarden. Volgens Fred Spoor, deelnemer aan het Koobi Fora Research Project in Kenia, en collega van de Leakey-familie, heeft De Vos geen recht van spreken.

“Hij neemt niet actief deel aan onderzoek naar menselijke fossielen, dus dan vind ik dat hij er weinig over kan zeggen”, reageert hij. “Wat habilis als soort betreft, die is niet omstreden voor iedereen die goed ingevoerd is. Hooguit bestaat er debat over de vraag of hij nu bij het genus Homo hoort of dat het een Australopitecine is, de voorloper van Homo.”

Toch gaat de moraal van het verhaal wel op. Met alleen botfragmenten vergelijken, en het vaststellen van de ouderdom van die botjes, kun je geen betrouwbare menselijke stamboom samenstellen. Die methode is echter nog wel de basis van de paleoantropologie. Gelukkig krijgen ook paleoantropologen steeds meer middelen in handen om betere uitspraken te doen. Zo kan onderzoek naar prehostorische klimaatverandering helpen maar ook DNA-onderzoek.

Neanderthal-museum in het Neandertal bij Dusseldorf

In 2006 startte namelijk het Neanderthal Genome Project. De analyse van DNA-fragmenten uit Neanderthalerbotten moet uitwijzen hoeveel zij met moderne mensen verwant zijn. Deelde Homo neanderthalensis werkelijk de grot met sapiens. Onderzoeksleider Svante Paabo van het Duitse Max Planck Instituut kan hier nog geen uitspraken over doen. “Pas eind dit jaar hebben we 3 miljard basenparen geanalyseerd, en dan duurt het nog een half jaar voor we publiceren.”

Of DNA de discussie beëindigt is te betwijfelen. Het vergelijken van fossielen blijft de basis. “De onzekerheid bij interpretatie van schedelvormen leidt tot verschillende visies, die elkaar bestrijden”, zegt De Vos. “En paleoanthropologen zijn vervolgens net mensen. Als je je hele leven in wetenschappelijke bladen je visie hebt verdedigd, en iemand valt die aan, kun je niet terug. Dan is je reputatie in het geding.”

 

One Reply to “Menselijke soorten ontstaan in mensenbrein…”

  1. “Sommige fossielenjagers als Richard Leakey belandden zelfs op de cover van Time Magazine.”
    Wanneer iemand op de cover van Time Magazine komt, dan staat men in de etalage van de machtigen, denk ik. Wat dat betekent is iets waar een analist wellicht eens over na zou kunnen denken. Als het al niet gebeurd is.
    Voorbeeld: type “time cover hitler”

Geef een reactie

Je e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *