In dit zaterdagse archiefverhaal mijn publicatie voor De Standaard op 25 juni 2011, waarin we al de terugkeer (van nooit weggeweest) van het paganisme beschreven. Met enkele actualisaties, omdat de zoektocht na die datum verder ging.
Het heidense erfgoed op Germaanse bodem kent vele ‘heilige’ plaatsen, die een bezoekje waard zijn. Zoals Externsteine, Urwalder en de Duitse versie van Hadrian’s Wall, de Limes waar moderne heidenen contact zoeken met Holle en Wodan. Als de goden niet thuis geven, zijn er heidense zomerfestivals die het voorchristelijke verleden tot leven wekken.
Het Germaanse heidendom, de ‘Asatru’ had in 2011 ongeveer 20.000 praktiserende aanhangers. Sindsdien kan de aanhang gegroeid zijn, maar betrouwbare gegevens vond ik vooralsnog niet.
De term betekent iets als ’trouw aan de Asen’, de voorouderlijke goden en ontstond in de negentiende eeuw, mede door het opduiken van vertalingen van de Edda (IJsland) met Noordse mythologie, maar ook de Kalevala van de Finse mythologie. In Nederland was Jan de Vries vertaler van die Edda, zijn werk is recent bij New Age-uitgever Ankh Hermes heruitgebracht.
Asatru UK beschrijft de religie aldus, met deze definitie van ‘heidens’:
The original Heathens were the pre-Christian North European peoples who lived a thousand and more years ago in the lands around what is now called the North Sea and possibly further. These included the peoples of England, Scandinavia, Germany, Frisia (Friesland) and the numerous colonies established in the outward expansion of these people during the Viking Age, though the religious beliefs of these peoples had much earlier origins.
De katholiek JRR Tolkien zou de belangrijkste popularisator worden van die voorchristelijke mythologie, met zijn Lord of the Rings-trilogie. Voor de meeste ‘fanse’ blijft het bij verhalen en spel, anderen trekken die lijn verder door naar een nieuw soort ‘oude’ religie’. Die heidenen blijven tot de dag van vandaag worstelen met de toe-eigening van heidense symbolen door het nazisme. Bij heidense heiligdommen als Stonehenge domineren associaties met zon-aanbiddende hippies en New Age. Maar aan heilige plaatsen van Germaanse mythologie blijft altijd een Bruin randje kleven.
Dat komt door de aantrekkingskracht, die voorchristelijke symboliek in de 19de eeuw had op Duitse Romantici. Die beïnvloedden weer de Nazi’s. Het werk van componist Richard Wagner speelde hier een grote rol, met zijn muzikale interpretatie van de Edda en de Godenschemering. Een aantal partijleden- met Heinrich Himmler als voornaamste protagonist- zagen in de heidense Wodancultus een manier om christendom als religie te vervangen.
Adolf Hitler was- in navolging van componist Richard Wagner- verknocht aan de voorchristelijke Germaanse symboliek. Hij bewonderde schilders als van Frans von Stuck, die op deze mythologie teruggreep zoals in zijn ‘Wilde Jagd’.
In de wilde jacht uit Germaanse mythologie jaagt Wodan langs op zijn paard met Vrouw Holle de doden voort richting dodenrijk Mittgard. En wee de gene die hem tegenkomt. Dolfie liet zijn Berghof bouwen tegenover een ‘heilige’ holle berg voor de Germaanse mythologie, de Untersberg. Hier zou Wodan/Karel de Grote waken met twee raven tot hij voor de strijd gewekt zou worden.
Het heidendom hield op het Europees continent nog lang stand, nadat Karel de Grote bij Werden de Saksische heidenen afslachtte. (784) Tot in de twaalfde eeuw, in 1168 zou de Slavische godheid Svantevit nog haar eigen cultus kennen op Kaap Arkona, op het huidige eiland Rügen. Tot het christendom bekeerde Viking- legers onder aanvoering van Koning Waldemar veroverden die laatste basis.
Een heidense slavische metalband is vernoemd naar die locatie waar hun heidendom ten onder ging, Arkona. Hun brulleres schreeuwt het voorchristelijke slavische erfgoed weer tot leven, in historische kledij en een setting van bossen en wildernis.
In de Baltische staten zou het heidendom nog tot in de veertiende eeuw standhouden tegen de Noordelijke Kruistochten van de Teutoonse ridderordes. Qua omvang waren die kruistochten grotere campagnes dan de oorlogen die het christendom tegen de Islam voerder in Israel.
Nu vind je interesse in de voorchristelijke natuurreligies met name uitgebeeld in de metal en folk(metal)muziek. De Duitse band Faun, toont in een videoclip dansende Ruigoord-types, en een fluitspeelster in historische kledij die op de Externsteine haar heidense deuntje blaast. Nederland kent een relatief succesvolle metalband Heidevolk – gecontracteerd bij het label Nuclear Blast- die naar heidens erfgoed van de Saksische voorouders verwijst.
Met name in de Scandinavische hoek zie je een sterke heropleving van heidense metal en folkbands, die grote aanhang verwerven, zoals Danheim en Wardruna.
‘Wij zijn niet racistisch’
In Nederland is in 2016 een heidens ‘studiegenootschap’ opgericht, Erkenbrand, dat volgens de eigen Facebookpagina ‘staat voor de Europese cultuur en volkeren’. De naam- oud Engels voor ‘kostbaar zwaard’- is afkomstig van een ridder uit Lord of the Rings. Zij verklaren verder:
Onder de leden van Studiegenootschap Erkenbrand bevinden zich mensen met een Gereformeerde, Katholieke, Orthodoxe, Nederlands-Hervormde en Germaans-Heidense achtergrond. Onderling respect voor elkaars overtuigingen is vanzelfsprekend.
Hun facebook-pagina toont echter een link naar het artikel ‘nationaal socialisme een winnend concept’ van de auteur van ‘The Jewish Century.’ De webzijde Erkenbrand.eu lijkt nu uit de lucht te zijn. Niettemin kun je achter je oren krabben, wanneer je mensen spreekt met Thor-hamerketting, die Hitler als een onbegrepen messias zien. Je wist niet dat die nog bestonden.
Associatie is dodelijk voor je reputatie. Dan springen de media er direct bovenop, zoals Zembla in 2021 deed bij Erkenbrand. Aan de andere kant: De NATO vecht nu aan de zijde van Oekraïense nationalisten en neonazi’s (Azov Batallion), waar het Rutte-regime wapens aan levert. Dan lijkt een marginaal clubje als Erkenbrand toch relatief onschuldig.
Asatru UK verklaart:
This misappropriation of heathen beliefs and symbols by Neo-Nazis and White Supremacists is something that we still struggle against today unfortunately, but thankfully they are a minority and the bulk of heathens scorn on these practices.
Many felt the same way at the time, Old Norse and Anglo-Saxon scholar J.R.R. Tolkien commenting on his grudge against Hitler for “ruining, perverting, misapplying, and making for ever accursed, that noble northern spirit, a supreme contribution to Europe, which I have ever loved, and tried to present in its true light.”.
Wie Germaans heiden is of wil zijn, moet dankzij de politieke consequenties van afgelopen eeuw zijn affectie vaak beginnen met een disclaimer, en met een stevig stukje distantiedrang (‘hier horen wij niet bij’). En dat is dus niet helemaal onterecht. Zeker wanneer je in Duitsland woont. De Duitse Asatruvereniging Eldaring verzekert op haar site meteen bij binnenkomst, dat ze niets met bruine hemden te maken willen hebben.
Die Gemeinschaft, ihre Publikationen oder Aktivitäten als Plattform für politische oder rassistische Aktivitäten zu verwenden, wird nicht geduldet.
Hun webzijde verklaart:
Wir sind eine heidnische Gemeinschaft, die sich mit der Wiederbelebung der vorchristlichen germanischen Religion, in der modernen Form Ásatrú genannt, beschäftigt. Als gemeinnütziger Verein ist der Eldaring Organisator und Förderer einer Vielzahl regionaler als auch überregionaler Treffen, Arbeitsgemeinschaften und Projekte.
Zij bezoeken gewoon plaatsen in de natuur met voorchristelijke betekenis als de Externsteine, om contact te leggen met de goden en geesten van eigen bodem. Ook stelden ze een Heidens liedboek samen voor festiviteiten en rituelen. Indiaanse heidenen kunnen op veel meer affectie in de populaire cultuur rekenen, dan de heidenen van eigen bodem.
De speurtocht naar Heidense plaatsen en moderne heidenen begint bij de Externsteine, bij Detmold in het Teutoburgerwald. De beroemde romantische schilder Caspar David Friedrich, voorloper van de natuurfotografen, verwerkte de Externsteine in 1812 al in een woest natuurschilderij. De Romantische negentiende eeuw deed interesse opbloeien in het voorchristelijk verleden.
Die interesse kreeg een smet doordat het nazi-regime zich als paganistische cultus opwierp, die uiteindelijk het christendom in Duitsland zou moeten verdringen. In de jaren ’30 vorige eeuw was de Nazi-occultist Heinrich Himmler beheerder van de Externsteine. Himmler imiteerde met zijn SS een zwarte ridderorde en hij wilde met zijn Ahnenerbe (voorouderlijk erfgoed) het voorchristelijk erfgoed opgraven.
De runologie werd een belangrijk onderdeel van zijn Ahnenerbe, en de Siegrunen van zijn SS zijn een directe verwijzing. Overigens dragen de klimazi’s van Extinction Rebellion ook een rune als logo, de Dagaz.. Die donkere kant van het heidendom en hun nogal wispelturige goden als Odin, Thor en het duiveltje Loki, kan ook een bepaalde aantrekkingskracht oproepen.
Uiteindelijk zijn mensen vaak gefascineerd door slecht nieuws, horrorfilms, gekoketteer met spiritisme, geestenwereld en ‘het kwade.’ Iedereen kan daar vatbaar voor zijn. Vanuit christelijk perspectief is die fascinatie goed te verklaren.
In de vlakbij de Externsteine gelegen Wewelsburg vond hij een driehoeksburcht met punt naar het noorden, die het spirituele centrum van zijn paganistische cult zou worden. De nazi-partij werd gevormd uit een occulte orde, de Thuler Gesellschaft. Die orde bleef voortbestaan nadat de nazi’s de oorlog verloren en de Amerikanen Duitsland bezetten.
Nu zijn die Externsteine gewoon weer 40 meter hoge rotsen in een vijver, overladen met toeristen. Met daar binnen ingehakt een kapel en een 12de eeuwse christelijke gravure. Missionaire monniken wezen het heidendom hier op haar plaats.
Zij maakten in de rotswand een beeltenis van de heilige eik ‘Irminsul’, bomen die door christelijke missionarissen werden omgehakt. In de gravure die de monniken maakten, buigt die heilige eik voor het kruis van Jezus. Met een eik kom je niet in de hemel, zo was de christelijke boodschap die zij uitdroegen.
Vlakbij ligt een al even beladen verwijzing naar het Germaanse verleden: het Hermanns Denkmal. Het 50 meter hoge standbeeld uit de negentiende eeuw verbeeldt de Germaan Arminius. Deze veldheer lokte Romeinse legioenen in het jaar 9 in een hinderlaag in het woud, en hakte ze in de pan. Arminius ging in de Duitse romantiek na 1800 een eigen leven leiden.
Hij werd ‘Hermann’, de model-Germaan, die met een beroep op Romeins historisch schrijver Tacitus toonde dat er vóór de Romeinen al een moedig ‘Herrenvolk’ leefde in Duitsland. Op zijn sokkel staat hij uitdagend gericht richting Frankrijk, met het zwaard als middelvinger tegen de Fransen die hen onder Napoleon nog onder de voet hadden gelopen.
Schriftelijke bronnen over de Wodanvererende Germanen zijn zeldzaam, omdat het Herrenvolk analfabeet was. Vrijwel alle serieuze informatie over Germanen komt van de Romeinse schrijver Tacitus in zijn ‘Germania’uit het jaar 96.
Wat we verder weten over heilige plaatsen is in de golf van Duitse romantiek in de negentiende eeuw verzameld dankzij de gebroeders Grimm in hun werk ‘Deutsche Mythologie’. Hun erfenis, bekend van de sprookjes ligt opgeslagen op 80 kilometer rijden van Hermanns Denkmall in het hyperromantische Doornroosjeslot ‘Sababurg’.
De Grimmbroeders verzamelden alle volksverhalen van geisoleerd levende boeren. In mondelinge overlevering hadden ‘Vrouw Holle’en andere Germaanse mythologie vele eeuwen christendom overleefd, zo dachten zij. Holle is een Germaanse godin, maar bij sprookjeslezers bekend als het vrouwtje dat sneeuw liet vallen door de kussens te schudden.
De gebroeders Grimm waren ook de eerste onderzoekers die uit plaatsnamen de voorchristelijke betekenis probeerden te herleiden. ‘Holstein’ ( van Sleeswijk-Holstein) zou dan bijvoorbeeld een rots kunnen zijn waar Vrouw Holle werd vereerd.
Moderne heidenen hebben nog steeds een zwak voor Holle als godin, zij vereren haar zelfs. Dat blijkt bij een bezoek aan een lid van Eldaring, die zijn rituelen opvoert bij een replica van het Romeinse fort Saalburg aan de Limes. Hier liggen de restanten van een andere voorchristelike cultus, Mithras.
De Limes is de Duitse variant van de Hadrian’s Wall aan de Schotse grens, met de zelfde functie. Het vormt een ruim 500 kilometer lang restant van een muur van Rijn tot Donau. Deze moest vanaf het jaar 165 de invallen van Germanen in het Romeinse rijk keren, zoals Hadrian’s Wall woeste Kelten uit Schotland tegenhield. De restanten van de Limes werden in 2005 Unesco werelderfgoed.
De heiden publiceert onder de naam ‘Gardenstone’ boeken over zijn onderzoek naar voorchristelijk Europa. Zoals over de gelijkenis tussen de Romeinse god Mercurius en Wodan.
‘Het betekent niet beslist dat we plaatsen als Saalburg als heilig beschouwen’, stelt Gardenstone desgevraagd. ‘Van de meeste locaties bestaat te weinig informatie van het heidense verleden om daarover uitspraken te doen. We kiezen meestal plaatsen uit die een duidelijke voorchristelijke betekenis hebben, of die een speciaal gevoel oproepen. Modern Heidendom is verder sterk individueel, ieder kiest eigen goden. Ik zelf vind Holle als godin erg aantrekkelijk.’
Gardenstone doet historisch onderzoek om meer over zijn goden te leren. Hij gelooft tegelijk in de aanwezigheid van Germaanse goden en geesten in de lokale natuur. ‘Religie gaat over fundamenteel onbewijsbare zaken, het is een gevoelskwestie’, erkent hij.
‘Je kunt het zo zien: Waarom gaan bij de één bij de Externsteine de nekharen recht overeind staan terwijl jij niets voelt? Ik dicht dat toe aan een religieuze aanwezigheid op die plek. Mijn bewijs voor het bestaan van die goden, is dat ik me beter voel door contact te leggen met die aanwezigheid, en meer bereik.’
De meeste heidenen zijn sterk georiënteerd op de natuur van eigen Heimat. Zoals wouden die in de mythologie een grote rol spelen. Een ontmoeting met Germaanse goden in komt hier vooral op je verbeeldingskracht aan. Als natuurliefhebber kun je een glimp van Holle en Wodan opvangen in één van de zogenaamde Urwalder die Duitsland rijk is: kleine snippertjes eeuwenoud Germaans woud vol heilige eiken, zoals het Reinhardswald bij sprookjeskaseel Sababurg.
Of Urwald Hasbruch bij Oldenburg, waar de 1200 jaar oude Friederikeneiche nog door een echte heiden geplant kan zijn. Hasbruch fungeert als ‘Friedwald’, waar de as van doden bij bomen ligt verstrooid. Maar waar zijn de goden? Misschien moet je die wezens toch symbolisch zien, als een gevoel dat je gewaarwordt in de natuur.
Om een goede foto met mystieke kwaliteiten te kunnen maken van dit Germaans oerwoud, moet je eerst de camera neerleggen, zitten en eerbiedig luisteren. Dan hoor je de vogels zingen, neem je de sfeer op. Plotseling zie je ‘het’, de inspiratie komt. Je drukt af, en kan met een heidense glimlach het bos verlaten. Even liet Frau Holle zich zien.
Germanische Heiligtümer : Beiträge zur Aufdeckung der Vorgeschichte, ausgehend von den Externsteinen, den Lippequellen und der Teutoburg
Van: Wilhelm Teudt 1936. In de Prov.Bibliotheek,Tresoar Leeuwarden
Youtube kanaal van Jon Levi
Nieuwe Video.
En zijn kijk op de externsteinen en Hermanns Denkmall.
Om het eens uit een heel andere hoek te belichten.
Een gesmolten gebouw?…..cover up story?…..of Hermanns Denkmall in een ander tijdvak plaatsen?
Wat is onze werkelijke tijdlijn?
Groet, Jan