Geïnspireerd door Germaanse mythologie her-introduceerden de Nazi’s al 85 jaar eerder wisenten dan Ark Natuurontwikkeling. De zelfde romantische hang naar een ideaalstaat van natuur speelde een rol.
De Europese bizon (Bison bonasus), ook Wisent genoemd, heeft wat te vieren. Het is 13 jaar geleden dat deze grootste aller oergrazers- werden losgelaten in de Waterleidingduinen (Kraansvlak) bij Zandvoort. Die dieren waren afkomstig van een populatie in het Poolse Bialowieza-woud.
Sindsdien fokten ze liefst 29 kalfjes, die op de Veluwe en de Noord Brabantse Maashorst werden uitgezet, maar ook in Spanje. Het Wageningse Vakblad Natuur Bos en Landschap voor ecologen en natuurbeheerders bracht in oktober een speciaal Wisent-nummer uit, gesponsord door de aanstichters: Ark Natuurontwikkeling.
De kolos doet letterlijk en figuurlijk stof opwaaien. Voor de letterlijke kant van dat stof namen natuurclubs de wisent aan, namelijk als biologische bulldozer. Zoals Groninger hoogleraar Natuurbescherming Han Olff stelt het Vakblad: ‘Als grazer hebben ze weer een eigen ecologische rol. Zo houden ze erg van zandbaden, en creëren zo open zandplekken.’
Het figuurlijke wisent-stof waait nu op bij recreanten verenigd in protestgroep de Maashorstburgers. Wisenten zijn namelijk agressiever dan ander exotisch natuurvee. Een Wisent op de Maashorst beet afgelopen jaar een boswachter en viel een wandelaar aan. Het dier werd afgeschoten.
Uit angst voor negatieve publiciteit schoot ook Natuurmonumenten haar introductieplan af. Deze beheerder van Schiermonnikoog had net kilometers schrikdraad uitgerold en duinterrein gebulldozerd voor introductie van ‘Wadden-wisenten.’ Ze kozen een veiliger Spaanse koe.
Het Vakblad laat de eerste poging tot wisent-herintroductie in 1952 beginnen in het Poolse Bialowieza, na uitsterven in het wild in 1919. Meer historisch correct is dat Lutz Heck (1894-1983), directeur van de Berlijnse Zoo en Reichs-Jagermeister Hermann Goering wisent-pioniers waren in 1934. Ook de huidige Heck-runderen in Holland’s Serengeti beneden zeeniveau- de Oostvaardersplassen- stammen van Heck’s fok-experimenten om het Germaanse oerrund terug te krijgen.
Dat Nazi’s pionierden met oer-Germaanse natuur, maakt moderne wildernis-liefhebbers geen Nazi. Beiden stromingen worden wel gedreven door een zelfde romantisch verlangen naar een onbedorven vroeger. Goering droomde van een oerwildpark op de Schorfheide boven Berlijn naar model van het Amerikaanse Yellowstone National Park. Met oerpaarden, elanden, bevers, en de wisent als ‘edelsten Deutschen Grosswildes’: de slagroom op het oergebakje.
Een door Heck opgerichte Deutsche Fachschaft fur Wisentgeheger und Zuchter selecteerde uit dierentuinen fok-exemplaren. In een ‘Wisent-gehege’ – een fokterrein van 60 hectare liet Goering in bijzijn van het Nazi-partijkader de ‘Reinblutige’ wisent-stier Schalk los, uit een Zweedse dierentuin. De door Goering tot ‘Iwan der Schreckliche’ omgedoopte wisent-stier, was echter verlegen toen hij de wisent-koeien zag. ‘Der Schreckliche’ kroop onder gelach van de aanwezigen zijn kist weer in.
De uiteindelijk succesvolle fok vierden de Nazi’s met oprichting van het Wisent-denkmall,/Dat vind je nog steeds bij Eichhorst. Hierop staat een passage uit de Oud-Duitse variant op Lord of the Rings- het Nibelungenlied. Dat lied uit de 12de eeuw beschrijft al hoe de Germaanse held Siegfried op jacht ging naar de wisent en eland: ‘Darnach sluog Sivrit schiere einen Wisent und einen Elch…’ Onder een NSDAP-adelaar staat verder het Romantische verlangen naar vroeger verwoord: het door ‘mensen onbeheerste Duitsland’ moest terugkeren.
De wisent-hype van de Nazi’s werd ook gevoed door Karl May’s succesvolle boeken over Winnetou en Old Shatterhand. Alle Duitsers na 1878 groeiden op met Buffalo Bill. De bizonjagers, nobele wilden van het Wilde Westen stonden voor het Romantisch zelfbeeld van de Duitsers als natuurminnende krijgers. Opperhoofd Big Chief White Horse Eagle’ was in 1928 eregast aan tafel bij Berlijnse zakenlieden. Die Indiaan complimenteerde zijn gastheren dat Duitsers de ‘nobelste krijgers’ van Europa waren.
Zowel de hang naar oer-wildernis als de wens om raszuiver te zijn, dat ontleenden de Nazi’s deels aan Amerikaanse voorbeelden. Tussen 1900 en 1940 ging het streven naar rasverbetering bij mensen -Eugenetica- gelijk op met de hang naar oernatuur, van menselijke smetten vrij. ‘Oer’ en ‘natuurlijkheid’ in zowel mens als dier was een uiting van kracht. Amerikaans aristocraat Madison Grant ontwikkelde bijvoorbeeld niet alleen Adolf Hitler’s rassenleer (1916). Hij was met zijn American Bison Society ook oprichter van het eerste wildpark voor Amerikaanse bizons.
Met Grant zijn bizons liep het beter af dan die van Goering. Alle 66 Europese bizons die door fok op Schorfheide in 1945 rondliepen, eindigden als wisent-goulash in de Russische veldkeuken. Alle inmiddels 6000 Europese wisenten stammen nu van een restant van 12 dieren die ondermeer in een wildpark in Bialowieza bewaard bleven.
De Neder-wisenten verwezenlijken nu met de wolf de ultieme droom van de ‘wildernis’-stroming in Nederlands natuurbeheer. Die stroming ontstond door Groninger ecoloog Harm van Veen met Kritisch Bosbeheer (1977). Die Romantische wollensokken-rebel wilde oernatuur in Nederland zonder menselijke oogst en jacht. Van Veen wilde in 1982 al de wisent loslaten in 1982 op de Veluwezoom van Natuurmonumenten. Ook toen koos Natuurmonumenten voor een meer publieks-vriendelijke compromiskoe: de Schotse Hooglander.
Ark voert nu alsnog Van Veen’s oerdroom uit. ‘Dat er enig romantisch verlangen naar het verleden bij ons werk zit wil ik niet ontkennen’, stelt Leo Linnartz van Ark Natuurontwikkeling. ‘Maar dat is de jus op de maaltijd en niet het gerecht zelf. De Nazi’s deden dat uit een soort Germaans nationalisme. De wildernis-beweging doet dat meer vanuit het gevoel dat er belangrijke spelers in de natuur verdwenen zijn. Dat we nu wat soorten kunnen terughalen van de rand van de (uitsterf)afgrond is mooi, maar tevens een druppel op de gloeiende plaat.’
////
Cashcow
Oerkoeien als de wisent zijn totemdieren voor fondsenwerving. Terrein-exploitatie met oer-runderen leverde Ark Natuurontwikkeling via subsidie en loterijgeld een stichtingsvermogen op van 30 miljoen euro, bij een subsidie in 2016 van ruim 4 miljoen euro. De internationale afsplitsing van Ark, Rewilding Europe (2011)- peuterde met haar financiële tak ‘Rewilding Europe Capital’ (2013) bij de Europese Investeringsbank dit voorjaar een lening los van 6 miljoen euro. Met de wisent als totemdier werven ze fondsen en subsidies, en lenen ze geld uit. Zoals aan Europese recreatie-initiatieven voor ‘oer’-natuur.
De ‘Rewilders’ selecteren verlaten landbouwgebied in Europa om daar bijvoorbeeld wisenten te introduceren, zoals in Spanje. De wisenten houden daarnaast al 10 jaar een gesubsidieerde onderzoeks-industrie op vier benen. Op de Maashorst zetten onderzoekers nu ‘gedragsproef-wandelaars’ in, proefkonijnen die een eventuele agressieve reactie van wisenten registreren bij mensen, honden en ruiters.
– Dit verhaal verscheen 18 november 2017 in Elsevier Weekblad (nu EW)