In dit zaterdagse archiefverhaal mijn reportage van 28 maart 2003 voor biologenkrant Bionieuws over paleo-antropoloog, fossielenjager en natuurbeschermer Richard Leakey. Hij ontving in Wageningen een nieuw eredoctoraat voor zijn bijdragen aan natuurbescherming, en is recent (januari 2022) overleden.

Leakey heeft veel hominiden-fossielen gevonden, maar over zijn bijdrage aan de menselijke stamboom viel toen weinig te zeggen. Er leken toen evenveel nieuwe ‘menselijke’ soorten gevonden te worden als dat er academische paleo-antropologen actief zijn met onderzoeksgeld. Alsof iedereen zijn eigen missing link hoopte te ontdekken, en onderlinge concurrentie bij fossielenjagers was fel.

Concurrentie om vondst menselijke soorten
De fossielenjager die een menselijke voorloper vindt, hoeft zich over zijn wetenschappelijke carrière geen zorgen meer te maken. De Keniaanse paleontoloog, natuurbeschermer en politicus dr. Richard Leakey (58) ontving maar liefst twaalf eredoctoraten, hoewel hij nooit een academische opleiding voltooide. Op 7 maart geeft Wageningen universiteit hem een nieuw eredoctoraat, ditmaal voor zijn rol binnen de Keniaanse natuurbescherming.

Hij jaagde op olifantenstropers en was prominent actief in de Keniaanse politiek. Toch bracht niet de politiek hem op de cover van Time Magazine, maar de fossielen. Leakey vond er veel, maar maakte daardoor de menselijke stamboom er niet overzichtelijker op. Wanneer wij en de apen afsplitsten van een voorouder is nog steeds niet bekend.

En hoe zit het nu met de verhouding tussen het genus Homo en de Australopiticines. Deze ‘zuidelijke apen’ zoals Lucy, werden lang als oude voorlopers van Homo beschouwd, maar blijken volgens paleo-antropologen 1,8 miljoen jaar geleden ook al naast de mens (Homo) te lopen.

Helaas voor Leakey werd het beroemdste fossiel, Lucy (in the sky with diamonds) gevonden door één van zijn grootste concurrent-fossieljagers, Donald Johansson. Leakey zelf gaat de geschiedenis in als de vinder van de belangrijkste fossiele schedels, met de minder spannende aanduiding ER 1470, in 1972. Deze doopte hij Homo habilis, tot vandaag de meest omstreden naam uit de menselijke stamboom.

Handig
Richard Leakey is vooral beroemd geworden door de hoeveelheid schedels en fossielen die hij begin jaren zeventig opgroef. Ook dankt hij een flinke carrièrevoorsprong aan zijn in de jaren zestig al even beroemde ouders. Het paleantropologenpaar Louis en Mary Leakey verwierf faam met de op 2,2 miljoen jaar gedateerde Paranthropus boisei (een Australopithecus vernoemd naar sponsor Charles Boisei). Louis Leakey vond een schedeldak van een soort die hij, als eerste, Homo habilis noemde (handige mens).

Een nieuwe expeditie in 1967 naar Omo in Ethiopië geeft Richard Leakey, in zijn jeugd al onder de paleoantropologie bedolven, de kans zich te bewijzen op het fossiele vlak. Richard huurt, uit onvrede over zijn bijrol in het onderzoek, een helikopter om zelf een betere fossielenvindplaats te zoeken. Tot zijn ergernis gaat alle eer bij vondsten naar de wetenschappers uit het team van Louis Leakey.

Zijn zucht naar roem en zijn goudzoekersmentaliteit leveren in 1970 resultaat op. Met een eigen team vindt Leakey bij het Turkana-meer in Kenia zoveel fossielen van hominiden (mensachtigen) dat hij zijn vader overschaduwt. Aan de lopende band komen soorten Australopithecines naar boven en een nog nader te identificeren soort Homo, de beroemde ER 1470.

Deze lijkt erg sterk op Homo erectus. Maar Leakey doopt zijn vondst met de naam Homo habilis, in navolging van zijn vader Louis Leakey, die de naam habilis (handig) bedacht vanwege in de buurt gevonden stenen werktuigen). Richard Leakey doopte zijn Homo ‘habilis’ vanwege de schedelinhoud, die met 750 ml naar zijn inzicht te klein zou zijn voor een moderne Homo als erectus. Liever zag hij er een primitievere soort in.

Maar ook twijfelde hij over waar hij deze Homo anders zou kunnen plaatsen.

Er volgen meer Homo habilissen, zoals ER 1813 die nieuwe problemen geven. Want waar moet een Homo met een magere 500 ml schedelinhoud geplaatst worden? Dit werd opgelost door het een vrouwtje te noemen, die nu eenmaal minder hersenen hadden dan hun mannelijke soortgenoten. Bij een latere opgraving in 1975 legt Leakey nog een Homo bloot met duidelijk grotere herseninhoud, die hij wel erectus wil noemen.

Zijn meest spectaculaire vondst doet Leakey in 1984 bij het Turkana-meer, in Kenia. Hij vindt een Homo erectus-jongetje van twaalf jaar oud dat 1,6 miljoen jaar geleden fossiliseerde. Het skelet is het meest complete hominidenskelet dat tot nu toe is gevonden, zelfs de in 1974 door Johansson gevonden ‘Lucy’ (een kleine veertig procent compleet) kon er niet tegenop. Het jaar 1985 leverde nog een eigen Australopithecus-soort op, die hij de soortnaam aethiopicus meegaf.

Schrappen
De Homo habilis van de Leakey’s is nu nog steeds omstreden. In The fossil Trail meent Ian Tattersall van het American Museum of Natural History dat ‘habilis’ vooral de gefossiliseerde wensdroom van Richard’s vader Louis is. ‘The habilis remains were ascribed to our genus because of presumed stone tool making, a fractional increase in brainsize relative to Australopithecus, and perhaps above all, because of Louis Leakey’s desire to justify his longstanding belief in the ancientness of Homo.’

Leakey stelde na al zijn vondsten wel voor om een nieuwe menselijke stamboom te ontwerpen. Maar verzuimde het ook werkelijk te doen, waardoor een Russische antropoloog, vanuit zijn luie stoel in Moskou, het voor hem deed. ER 1470 paste zo slecht bij habilis (de hersenen van habilis zijn 250 ml ruimer behuisd) dat de antropoloog, tot groot ongenoegen van Leakey besloot ER 1470 een andere naam te geven, Homo rudolfensis.

Qua morfologie zouden de vondsten veel te ver uit elkaar liggen om tot een soort te behoren. Het is niet de eerste en laatste keer dat buitenstaanders zich met de naamgeving van vondsten van anderen zouden mengen. Ook de naam Homo ergaster (de werkende mens), naar een niet nader geïdentificeerde onderkaak van anderhalf miljoen jaar oud, ontstond in 1975 op deze manier – tot ergernis van de vinders.

In een recent nummer van Science (21 februari 2003) wordt weer geschoven met de vondsten van Leakey in de menselijke stamboom. In Olduvai, Tanzania, waar Richard Leakey’s vader Louis zijn eerste Australopithecus (boisei) vond, heeft het team van paleantropoloog Robert Blumenschine gezichtsbeenderen en werktuigen gevonden van een soort uit het genus Homo van 1,8 miljoen jaar oud.

Zij claimen dat hun vondst een tussenvorm is Homo habilis (van Louis Leakey) en Homo rudolfensis (ER 1470). Op grond van deze vondst stellen zij voor om rudolfensis maar te schrappen. Het zou een weldaad voor de menselijke stamboom zijn als Blumenschine gelijk heeft.

Op twee benen
Behalve het criterium ‘op twee benen lopen’, waar Leakey sinds een vliegtuigongeluk in 1994 niet meer aan voldoet, is er veel onduidelijkheid hoe hominiden nu geclassificeerd moeten worden. Bovendien lijken de laatste jaren evenveel nieuwe hominide soorten te worden gevonden als er ambitieuze paleoantropologen bestaan.

Deze vondsten schuiven de oorsprong van de eerste tweebenige ook steeds verder terug in de tijd. Afgelopen zomer was het nog raak in Tsjaad, met de op twee benen lopende Sahelanthropus tchadensis, die de oorsprong van de mens volgens vinder Michel Brunet tot zeven miljoen jaar terug zou zetten.

Daarmee stootte Sahelanthropus de resten van de Keniaanse Millenniumman van de troon. Deze mocht slechts anderhalf jaar lang genieten van zijn status als oudste tweebenige hominiden-overblijfsel. Zijn resten werden in zes miljoen jaar oud gesteente gevonden, een miljoen jaar jonger dus. De op twee benen lopende Ardipithecus ramides (door Tim White, Berkeley) had in 1992 de teller op vier en een half miljoen jaar oud gezet.

Daarvoor stond sinds de jaren zeventig de teller al op 3,4 miljoen jaar, door de vondst van voetsporen van een Australopithecus door paleantropoloog Andrew Hill in Laetoli, Ethiopië. Hill nam eind jaren zeventig deel aan een expeditie onder leiding van Mary Leakey. Het verhaal gaat dat hij toevallig bovenop de 3,7 miljoen jaar oude voetsporen viel toen hij dook voor een olifantenkeutel. Die kreeg hij door een collega naar zijn hoofd geslingerd.

Januari 2003 ontstond weer discussie over een 3,6 miljoen jaar oud skelet van een Australopithecus-soort, in 1998 opgegraven in het Zuid-Afrikaanse Sterkfontein. Hier werd in de twintiger jaren ook de eerste Australopithecus (africanus,) gevonden door Raymond Dart. Africanus ging de geschiedenis in als de ‘Taung-child’, omdat het zo’n klein schedeltje was.

Door de vondst van extra beenderen kon het skelet beter geanalyseerd worden door dr. Ron Clarke van de universiteit van Witwatersrand, die ook bij de credits staat van het nieuwste Science-artikel. Volgens Clarke liep de soort, die hij als voorouder van zowel apen als mensen aanduidt, niet op zijn knokkels maar klom wel in bomen, zo blijkt uit zijn analyse van het skelet. Apen als chimpansees zouden pas na afsplitsing van onze rechtoplopende voorouders op knokkels zijn gaan lopen, zo concludeert Clarke.

Dit levert weer een ander plaatje dan wat wij gewend zijn. Het overbekende plaatje, hoe een op vier benen lopende aapachtige langzaam overgaat in de monter rechtoplopende Homo sapiens, stemt waarschijnlijk niet overeen met de werkelijkheid.

Op alle voornoemde vondsten en hun interpretatie bestaat veel kritiek. Critici van Sahelanthropus, de oudste vondst, vinden hem te oud en denken dat de schedel van de ‘mens’ uit de Sahel wel erg veel op een vrouwelijke gorilla lijkt. Het is wel frappant dat deze kritiek vooral te horen is vanuit de hoek van de vinders van de millenniumman.

Nu is kritiek nooit van de lucht bij een nieuwe fossiele vondst. Al bij de vondst van de eerste Neanderthaler in 1856, werd vinder Schaafhausen gekraakt door critici. Archeoloog Pruner Bey claimde dat het meer op een stevig gebouwde Kelt leek. Of in zijn woorden: ‘It is somewhat resembling the skull of a modern Irishman with a low mental organization.’ De vondst van meer Neanderthalers in het Belgische Spy bevestigde dat het niet om een groepje Ieren ging.

Schudden
Richard Leakey’s vrouw Meave graaft, in tegenstelling tot Leakey zelf, nog steeds hominiden op. De nadruk van haar zoektocht ligt op het vinden van vormen tussen de al in de stamboom hangende soorten. Zoals in 1995 de soort Australopithecus anamensis en in 2001 Kenyanthropus platyops (plat gezicht). Ook de dochter van Leakey, Louise, is in 2001 in de paleontologie gepromoveerd en doet al haar eigen opgravingen, hoewel ze nog geen nieuwe soort het licht heeft doen zien.

Het is moeilijk te zeggen hoever Richard Leakey zelf de paleantropologie op weg heeft geholpen. Dat hij veel heeft gevonden is onbetwist. Maar zolang de vondst van ieder hominiden-blaadje nog steeds de menselijke stamboom aan het schudden brengt, zijn over individuele bijdragen geen conclusies te doen. Het is nu veilig te concluderen dat de wetenschap over de menselijke evolutie nog een lange weg moet afleggen. Wat wetenschappers zeker meenden te weten is dat moderne mensen op twee benen uit Afrika kwamen wandelen.

Bij een Leakey ‘in memoriam’ kun je nu anno 2022 stellen, dat ook die ‘out of Africa’-theorie ter discussie staat, en dat Lucy misschien toch gewoon een aap was. Die was niet bezig een menselijke soort te worden maar op weg om uit te sterven.