In dit zaterdagse archiefverhaal, mijn reisreportage voor NRC Handelsblad van 8 november 2008 over Nazi-vakantieoord Prora.

Voor kunstenaars, historici en architecten is Nazi-vakantieoord Prora op Duitsland’s grootste eiland Rügen een onmisbaar monument.

Maar de lokale overheid en projectontwikkelaars zaten al jaren met het vijf kilometer lange bouwwerk in de maag. Anno 2024 zijn er daadwerkelijk vakantie-appartementen ontwikkeld die op Facebook ter verkoop aangeboden worden.

Ook de Nazi’s hadden op zijn tijd vakantie nodig. Geheel naar de aard van het regime pakten zij die behoefte grootschalig aan. Eén monsterproject voor de gewone man staat nog steeds overeind op het eiland Rügen: Prora.

De muren zijn beklad met graffiti van Duitse jongeren die hun Engelse taalgebruik oefenen. Ook zijn duizenden ruiten ingegooid, maar het geraamte van Nazivakantiepret blijkt onverwoestbaar. Prora lijkt nu op een ontvolkte megabajes, waar mensen in badtenue werden samengedreven.

Het vakantiecomplex was ’s werelds eerste megaproject voor betaalbaar massatoerisme. Kraft durch Freude (KdF), het bureau voor Nazi-recreatie liet het resort bouwen van 1936 tot 1939 .

Vijf kilometer grijze megalomanie slaat de bezoeker tussen Binz en Sasnitz in het gezicht. Zelfs de branding van de Baltische zee krijgt een grauwe waas door de schaduw van Prora.

Een dunne reep kust is bezet met lege appartementenblokken van ieder een halve kilometer lengte, de restanten van een evenementenhal, sportfaciliteiten en een aanlegsteiger voor cruiseschepen van KdF. Prora bood hier 10.000 arbeidersstellen een kamer met voor iedereen zicht op de zee.

Nazi-recreatiebureau KdF was opvallend modern. Zij pionierde zowel in goedkoop massatoerisme als marketing. Recreatie werd gepromoot als gezondheidsbevorderende ‘lifestyle’, via reclames waar dungeklede mooie mensen KdF-produkten aanprezen. Met succes. In haar topjaren vlak voor de oorlog verzorgde KdF de vakanties en theaterbezoekjes van 80 miljoen burgers. KdF lanceerde ook de ‘Volkswagen’, om de dagrecreatie te stimuleren.

Recreatie in de gezonde zeelucht moest het volk sterker maken, voor dienst aan economie én regime. ‘Voor het bedrijven van grote politiek heb ik een volk met sterke zenuwen nodig’ stelde Hitler, toen de eerste steen van Prora werd gelegd.

Toch kwam van vakantieplannen in Prora weinig terecht, dankzij de Duitse inval in Polen in 1939. Prora werd een militair hospitaal. Slachtoffers van het geallieerde bombardement op Hamburg in 1943 kregen er onderdak. Vanaf 1945 tot de val van de Berlijnse muur diende Prora als kazerne van het Nationale Volks Armee, het DDR-leger.

Goodbye Lenin
De lokale overheid zit nu al sinds de Duitse hereniging met de ruines in haar maag. Zij verkocht drie halve kilometerblokken aan projectontwikkelaars, om zelf geen geld aan onderhoud kwijt te raken. Maar ook deze eigenaren worstelen met Prora. Het Nazi-oord vervalt verder, omdat nieuwe plannen steeds sneuvelen. Het gros van de bewoners bestaat daardoor uit vleermuizen en kolonies zwaluwen.

Ironisch genoeg veroorzaakt de monumentale status deels het verval. Prora werd nationaal beschermd herdenkingsmonument dankzij de lobby van kunstenaars, historici en architecten, verenigd in Stichting Neue Kultur. De bondsregering geeft daardoor niet zomaar toestemming voor grootschalige verbouwingen. Ook verkeken de ontwikkelaars zich op de kosten die komen kijken bij verbouwing van de kolos.

Doordat niemand zijn handen wil branden aan Prora, kreeg het vakantiecollosseum van de Nazi’s verschillende ‘tijdelijke’functies. Appartementenblokken worden nu al jaren gebruikt door kunstenaars als atelier en expositieruimte. Neue Kultur vestigde in 2000 in blok 3 het Documentatiecentrum Prora.

Dit centrum houdt met exposities en historisch onderzoek de geschiedenis levend van Prora en KdF. Het naastgelegen NVA-museum viert een stukje DDR-nostalgie in de Goodbye Lenin-sfeer.

Daarnaast trekt Prora veel architecten, omdat het project haar tijd ver vooruit was. De Nazi’s waren de eerste bouwers die met beton en staalbouw experimenteerden, nu gemeengoed. De Rotterdamse architectuurgoeroe Bert van Meggelen hield in Prora een internationaal symposium voor bouwkunst, onder de naam Coastwise.

Het concept van Prora, massa-architectuur waarbij iedere bewoner uitziet op water zou als inspiratiebron dienen voor architecten van het Amsterdamse Borneoeiland.

En natuurlijk fascineert de duistere kant van Prora. De ruines tonen hoe je via bouwtechniek gewenst massagedrag stimuleert. Als gast in Prora zou dagelijks contact met de massa onvermijdelijk worden. Alle kamers zitten aangesloten via lange gangen op gemeenschappelijke ruimtes. Bij verlaten van de kamers richting zee is toezicht onontkoombaar. Strand ‘A’, ‘B’, of ‘C’ zijn alleen toegankelijk via nauwe doorgangen.

Ondergang
De projektontwikkelaars Inselbogen en Prora-Entwicklung lijken nu druk te zetten achter planuitvoering. Naast een jeugdhotel met sportfaciliteiten in blok 3, moeten de blokken 1 en 2 worden omgetoverd in 540 vakantieappartementen. In 2011 zou het plan klaar zijn. Prora krijgt dan eindelijk na 70 jaar toch nog de bestemming die de Nazi’s voor ogen hadden: betaalbaar massatoerisme.

Stichting Neue Kultur kreeg onlangs te horen dat zij Blok 3 moet ontruimen, in aanloop naar de uitvoering. “Alle musea moeten komend jaar verdwijnen, ook ons documentatiecentrum”, zegt bouwkundig ingenieur Jürgen Rostock uit Berlijn, aanvoerder van stichting Neue Kultur.

“Terwijl we jaarlijks een kwart miljoen bezoekers trekken. De projectontwikkelaar zegt dat hij aandacht voor cultuur heeft, maar dat lijkt me stug als hij musea wegjaagt. Over de precieze plannen krijgen we geen duidelijkheid.”

Over de toekomst van de musea in blok 3 laat ontwikkelaar Inselbogen nog niets los. Ulrich Busch van Prora-Entwicklung verzekert wel dat Prora, binnen bepaalde grenzen haar monumentale karakter houdt.

“We zijn een aantal jaren vertraagd met onze plannen, dankzij de lange procedures die we moeten doorlopen”, zegt Busch. “Die lange procedure heeft met de monumentale status te maken, en de bouw in omringend natuurgebied. Maar ik verwacht april definitief groen licht te krijgen.” Illustraties van zijn plannen tonen een forse verbouwing met veel glaswerk en balkons.

Dat er ‘iets’moet gebeuren met Prora vindt ook Neue Kultur “We zijn niet tegen ontwikkeling”, zegt Rostock. Maar het is belangrijk dat bezoekers deze belangrijke periode uit onze geschiedenis kunnen proeven, en die gevaarlijke fascinatie voor het Nazi-regime. Juist in een deelstaat als Mecklenburg Vorpommern waar de extreem-rechtse NPD in het parlement zit.

Het behoud van musea staat dan ook voorop en we willen de garantie dat de monumentale status niet wordt aangetast. Gelukkig hebben we bij onze protestcampagne steun van politici, zoals de bondsminister van cultuur. Met wat belangrijke vrienden achter de hand kan het dus nog alle kanten op.”

De kunstenaar Klaus Böllhoff mag voorlopig blijven met zijn atelier ‘Proradies’ in blok 3. Hij voorziet dat Prora de ondergang wordt van de projectontwikkelaars. “Alles aan dit gebouw is megalomaan groot, hoekig en tochtig”, zegt hij.

“Als je hier voor het eerst komt zuigt zo’n Nazigebouw alle energie uit je weg. Voordat mensen hier voor hun plezier willen verblijven ben je een vermogen kwijt aan verbouwingen, wat je volgens mij moeilijk terug verdient. En dit zijn al niet de eerste projectontwikkelaars die zich op Prora stuk lopen.”

De kans dat Prora nog jarenlang ruïne blijft is dus aanwezig. Alsof duistere krachten voorkomen dat mensen ooit onbezorgd vakantieplezier mogen beleven in de Nazi-kolos.

Maar 16 jaar later zijn er dus appartementen ontwikkeld die op Facebook in de verkoop staan.

• Steun Interessante Tijden voor meer van zulke reportages

Donatie bedrag:

€

Doneren

En kijk ook de nieuwste aflevering van Interessante Tijden TV over Moderne Slavernij: