In dit zaterdagse archiefverhaal mijn publicatie voor biologenkrant Bionieuws op 11 maart 2005 over de controverse die het (neo)darwinisme blijft oproepen. Darwin, de biologische aartsvader met de lange grijze baard, hangt bij veel biologen als zwartwitportret, vredig kijkend boven het bureau in de werkkamer.

Ondanks zijn rustige voorkomen veroorzaakt Darwin’s werk 150 jaar na ‘The Origin’ nog steeds verhitte discussies, ook onder serieuze wetenschappers. Zijn evolutietheorie zou volgens boze tongen de nekslag geven aan monotheistische religie. Maar wereldwijd lijkt eerder het tegendeel het geval.

‘Evolutietheorie statistisch onmogelijk’
In christelijk Amerika worden biologieboeken van waarschuwende stickers voorzien, alsof het gangsterrap-cd’s zijn waarop veelvuldig f**k wordt geroepen. In Nederland gingen biomedische moslimstudenten van de Vrije Universiteit in protest bij het vak evolutiebiologie, uit naam van de profeet. Moslims vormden er inmiddels twintig procent van de studentenpopulatie.

De biomedische moslimstudenten aan de VU verwijzen naar de site Redouan.nl om hun visie op evolutie te demonstreren. Hierin is een groot artikel apart gewijd aan darwinistische evolutie. De schrijver probeert vooral de ‘onwetenschappelijke’ aard van de Origin-schrijver zijn werk aan te tonen. Ook toont de schrijver, zijn naam zij geprezen, dat de evolutietheorie vooral moet worden gezien als politiek project, aangegrepen door mensen die anderen van hun geloof in Allah willen afhouden.

De schrijver voert onder meer aan dat atheist Karl Marx ‘Das Kapital’ aan Darwin in dankbaarheid opdroeg.

Of beide werkelijk in een complot samenspanden valt te betwijfelen. Darwin associeerde atheïsme met revolutionairen, en daar moest hij -afkomstig uit de Britse adel- niets van hebben. Feit is wel dat Marx zijn boek de economische bijbel werd van het eerste atheïstische politieke systeem, het communisme. Ook is Darwin zijn Origin veelvuldig gebruikt als stok om de gevestigde clerikale macht mee te slaan, zoals bijvoorbeeld door Thomas Huxley, die de bijnaam Darwins Bulldog kreeg.

God liet zich niet zomaar uit een gereformeerde universiteit verjagen. Moslimstudenten van de Turkse vereniging Anatolia aan de VU organiseerden april 2005 daarom een symposium over evolutie, geloof en wetenschap. Als gast is ondermeer de wiskundige Ronald Meester uitgenodigd die op basis van statistiek de haalbaarheid van toeval als drijvende kracht achter evolutie en soortvorming in twijfel trekt.

Een bekende metafoor die de fysische onmogelijkheid van darwinisme illustreert, is hoe een orkaan uit een schroothoop een functionerende Boeing 747 zou scheppen.

‘Bijles’ nodig volgens zachtmoedig atheïst Paul Cliteur
De nieuw opgelaaide discussie heeft veel weg van een herhalingsoefening die eerder onder christenen plaatsvond. Volgens humanistisch rechtsfilosoof Paul Cliteur, schrijver van het boek Darwin, Dier en Recht over dierenrechten is geduldig doceren dan ook het beste middel om religieuze tegenstand tegen wetenschappelijke theorieen als evolutie door natuurlijke selectie te breken.

“Veel goed werk op dat gebied is verricht door professor Lever bij de christelijke oppositie tegen evolutie”, zegt Cliteur. “Misschien zouden we dus ook op zoek moeten naar een islamitische heer Lever die onder moslims hetzelfde kan doen.”

Uit de christelijke hoek ziet hij in Europa nog weinig weerstand, en feit is dat zelfs EO-voorman Knevel zich geen creationist meer wil noemen. “Hoewel islam en christendom in hun positie niet veel verschillen heeft laatstgenoemde zich in zijn dominante vorm ontwikkeld naar een vorm van vrijzinnigheid”, zegt Cliteur. ” Men streept die onderdelen van de traditie en de heilige schrift door die niet te harmoniëren zijn met de wetenschap. Of men geeft daar een symbolische duiding aan.”

Cliteur hoopt dat op het forum in april de discussie beperkt blijft tot wetenschappelijk bewijsbare theorieen. “Netals iedere wetenschappelijke theorie moet ook de evolutietheorie bewezen kunnen worden”, zegt hij. “Alleen weet ik niet precies welke theorie de moslims tegenover de evolutietheorie zouden willen plaatsen.”

Als er Koranpassages bij het debat uit de kast worden gehaald strijkt hem dit tegen zijn humanistische haren. “Aan religieuze geschriften kun je geen wetenschappelijk gezag toekennen”, zegt hij. “Zoals de ethiek in de humanistische visie gaat over goed en kwaad, en niet de religie, zo gaat de wetenschap over de wijze waarop de zintuiglijk waarneembare wereld in elkaar steekt en heeft religie op dat terrein geen zeggenschap.”

De beschuldiging van moslims en christenen dat zij via evolutiebiologie een andere levensbeschouwing krijgen opgedrongen vindt hij niet problematisch. “Je raakt altijd aan levensbeschouwing in zo’n discussie”, zegt Cliteur. “Maar de mens heeft het vermogen van de rede en kan zich dus in beginsel laten overtuigen door argumenten. Dat zou ertoe kunnen leiden en moeten leiden dat je soms je levensbeschouwing bijstelt.”

Evolutie als seculier scheppingsverhaal
Op de site Redouan.nl knikt Allah weliswaar goedkeurend op de achtergrond, maar de hoofdmoot in het verweer tegen Darwin’s evolutietheorie ligt vooral in de verwijzing naar wat de schrijver ‘moderne wetenschap’ noemt. De moderne microbiologie zou steeds meer aantonen dat de natuur op moleculair niveau onherleidbaar complex is.

Toeval kan niet de oorzaak zijn, er moet een rationeel ontwerp aan de natuur ten grondslag liggen en de gelovige kan met zijn verstand doorzien dat er dus een ontwerper moet zijn. De nieuwe ‘kleine dierkens’ die naar Allah de horlogemaker verwijzen zijn dit keer de eiwitten.

Deze visie heeft verdacht veel overeenkomsten met Intelligent Design (ID) dat stelt dat uit moleculaire mechanismes een complexiteit blijkt die niet louter door toeval, tijd en natuurlijke selectie gevormd kan zijn. (zie daarover ook het werk van Peter Borger, niet alleen variatie en selectie maar informatie drijven evolutie) Er zou van een ontwerp sprake zijn. Deze ontwerpvisie, voornamelijk bij christelijke wetenschappers populair, is ondermeer beschreven door de Amerikaanse biochemicus Michael Behe in ‘Darwin’s Black Box’.

Ook mainstream-wetenschappers als evolutiebioloog Simon Conway Morris (Cambridge) hebben sympathie voor dit standpunt betuigd.

De Delftse nanofysicus Cees Dekker is in Nederland een bekend sympathisant van ID. Dekker heeft zich sinds enkele jaren tot de biologie bekeerd. Over twee weken verschijnt uit zijn groep de eerste bio-paper in Nature over eiwitten die DNA ontknopen.

Zelf vind ik dat op grond van de wetenschappelijke feiten bepaald niet is bewezen dat de kosmos louter door toeval tot stand is gekomen”, verklaart Dekker zijn ID-sympathie. “Die visie is eerder een levensbeschouwing, gestoeld op positivistisch materialisme dat stelt dat de materiele werkelijkheid, met subatomaire deeltjes en energie het enige is dat er is.”

Volgens hem is er in het debat over evolutie spraakverwarring opgetreden, en is dit een oorzaak van de bezwaren die bijvoorbeeld moslims hebben. “Je hebt wetenschappers die resultaten presenteren die gewoon met deugdelijk meten en rekenen tot stand zijn gekomen”, zegt hij.

“Vervolgens uiten diezelfde wetenschappers ook de levensbeschouwelijke claim dat de wereld bij toeval is ontstaan. Voor buitenstaanders in het debat lijkt het daardoor vervolgens of deugdelijke wetenschap en een atheistisch wereldbeeld bijelkaar horen. De evolutiefilosoof Michael Ruse heeft hier twee jaar geleden in Science nr 299 een helder stukje over geschreven onder de vraag ‘is evolution a secular religion?”

Toch worden ID-aanhangers er evengoed van beschuldigd dat ze levensbeschouwing met wetenschap mengen, zoals door Marcel Hulspas in Skepter (‘Twee geloven op een kussen). “ID zou hetzelfde zijn als creationisme”, zegt Dekker.

“Wetenschappelijk constateer ik slechts dat er moleculaire mechanismes zijn met complexe samenhang die de indruk van een ontwerp geven. Ik vind dat een interessante werkhypothese die je best zou kunnen toetsen. Je kan vragen stellen als wat de grenzen zijn van natuurlijke selectie, of hoe je een ontwerp kan realiseren.”

Maar is dit dan werkelijk niet een schijnbeweging terug naar God de Horlogemaker? “Voor mij leidt dat ontwerp automatisch naar een ontwerper”, geeft Dekker toe. “Maar zodra ik daarover uitspraken doe begeef ik me op het terrein van de theologie en de filosofie en doe ik niet meer aan wetenschap. Het feit dat ik geloof wil ook niet zeggen dat ik creationist ben. Dat moet ik steeds uitleggen omdat mensen je daar al gauw van willen beschuldigen.”

Dekker hield 13 maart 2005 in Delft een lezing over de naar zijn inzicht valse tegenstelling tussen geloof en wetenschap. “Sterker nog, de huidige manier van wetenschapsbeoefening is van oorsprong op christelijke principes gebaseerd”, zegt hij.

“Je gaat uit van een wereld die door een rationele God is gemaakt en je wilt die schepping doorgronden. Ook mag je in die wereld gaan graven en onderzoeken omdat hij niet bezield is, zoals bij het animisme (natuurgodsdienst). Onderzoek van historicus Reijer Hooykaas heeft aangetoond dat de wetenschapsbeoefening zoals we die nu kennen door dit soort oorzaken juist in het christelijke westen is ontwikkeld en niet elders.”

Evolutie als cyclus, aldus de huis-boeddhist van Staatsbosbeheer
De geloof/wetenschap-discussie is een exclusief monotheistische aangelegenheid. Hindoeistische stromingen als de Hare Krishna-beweging beweren dat Darwin’s theorie al binnen de eigen heilige geschriften, de Veda’s werd beschreven. Ze nemen de evolutiebiologie daardoor makkelijker in hun canon op. En binnen de boeddistische traditie is een alles omvattende theologie over de kosmos nooit belangrijk geweest.

Boeddhistisch ecoloog Matthijs Schouten van Wageningen Universiteit- huisboeddhist van Staatsbosbeheer- hoeft zich dan ook niet snel genoodzaakt te voelen zijn wereldbeeld te moeten verdedigen. “De focus heeft altijd gelegen op het pad dat de mens moet afleggen om zich van het lijden te verlossen dat door zelfzucht wordt veroorzaakt”, zegt Schouten. “Als je door een pijl wordt getroffen ga je je ook niet afvragen van welke houtsoort deze is gemaakt maar dan trek je hem eruit, zo zegt de Boeddha.”

Qua wereldbeschouwing heeft het Boeddhisme veel overgenomen van het Hindoeïsme. “Beide gaan uit van een cyclisch wereldbeeld”, zegt Schouten. “Het universum komt geleidelijk tot stand en valt daarna weer uiteen om dan weer opnieuw te ontstaan. Daarin ligt het beeld van evolutie al besloten. Ik hoef ook niet in letterlijke reïncarnatie te geloven, dat zie ik meer als een proces van continue vernieuwing, dan letterlijke wedergeboorte.”

Voor hem bestaat in principe geen conflict tussen wetenschap en religie omdat ze verschillende functies dienen. “Binnen haar eigen context werkt de wetenschappelijke methode perfect”, zegt Schouten. “Maar je moet niet pretenderen dat wetenschap op alle gebieden het laatste woord heeft. Het is eigenlijk heel simpel. Als ik een geliefde heb en ik kom het lab uit, dan ga ik mijn liefde niet verklaren met hormonen en chemische processen.”

Ondanks deze verschillende functies kunnen de wetenschappelijke en religieuze visie elkaar volgens Schouten bevestigen. “Laatst is er een proef met mediterende boeddhisten afgerond. Die mediteerden op mededogen en vervolgens werd gemeten dat dit het gebied in de hersenen stimuleert dat zorgt voor het geluksgevoel. De Dalai Lama grapte dat het nu wetenschappelijk is bewezen dat de Boeddha gelijk had. Mededogen is niet alleen goed voor een ander maar ook voor jezelf.”

Steun Interessante Tijden voor meer diepgravende verhalen die er écht toe doen

Donatie bedrag:

€

Doneren