De Middelzee spleet Friesland in Twee…

Wat nog rest van de Middelzee, de Zwette…

De Zwette op de Elfstedenroute Leeuwarden-Sneek is nu nog het enige wat rest van de zeearm die Middelzee heette tot de 16de eeuw. Daaraan werden de kenmerkende terpdorpjes gebouwd met hulp van monniken als Deersum, Boazum, Raerd, Wiuwerd en Jorwerd.

Die zee was deel van het Boorne-bekken, onze Friese B-rivier die uitmondde op de Waddenzee, waar we vorige week nog aandacht aan schonken. De Boorne stroomt als ‘Ouddiep of Koningsdiep’ onder Beetsterzwaag door, om bij Oldeboorn en Akkrum tot Irnsum door te kronkelen onder zijn eigennaam ‘Boorne’.

Dan splitst die Boorne achter Irnsum zich op tot ‘Moezel’, een zijarmpje dat in Raerd doodloopt, en een ‘Kromme Grou’ die naar Grou afwatert. Zo verdwijnt de Boorne dan van de kaart zonder ooit op een zee uit te komen, zoals dat bij een echte rivier hoort.

De Moezel z’n eindpunt in Raerd

Raerd begon ook als vissersdorp aan de Middelzee, net als Wiuwert. Nu liggen al die dorpjes in een groene agrozee.

De Agrozee, ooit Middelzee, links Nijkleaster

De Agrozee van de vroegere Middelzee

Rivieren als de Boorne verlegden steeds hun loop, maar zorgen er wel voor dat zo een zeearm ontstond, vergelijkbaar met de Lauwers die de Lauwerszee vormde. Maar door opslibbing, het neerslaan van sediment kan zo’n arm al gauw dichtslibben. En met hulp van monniken dicht je dan de laatste gaatjes, zodat je op de vruchtbare klei lekker kan landbouwen.

Middelzeeroute

De Middelzee liep vlak voor Leeuwarden langs, en deelde daarvoor Friesland op in Westergo en Oostergo. Zo kun je ook boven Leeuwarden die typische terpdorpjes vinden als Hijum met haar 12de eeuwse Sint Nicolaaskerk. Dat lag aan de Middelzee. Net als Finkum zo’n eilandje in de groene zee, die dus ooit een echte zee was, de Middelzee.

Vlakbij lag dan het klooster Mariengaarde.

En daar in de buurt weer het klooster ‘Bethlehem’ dat dankzij de Elfstedentocht bij iedereen nu het meest beroemd is als ‘Bartlehiem’. Het historische Friesland zoals we dat kennen, is dus door monniken en kloosters gevormd, zij hielpen bij de ontginning en bedijking.  Tot de Reformatie in de 16de eeuw al dat katholieke erfgoed verwoestte.

En later toen die Middelzee dichtslibte na de Middeleeuwen, bleef dus een vaart over, die als ‘Die Swette’ op de kaart bleef voortbestaan.

“Die Swette’, wat rest van de Middelzee, kaart Nicolaas van Geelkerken 1665

Op de kaart die Nicolaas Geelkerken in 1665 maakte, zie je dat de gehele Middelzee al ingepolderd is, als hij uit zichzelf niet al was dichtgeslibd. De slikwerkers van Het Bildt dichtten toen al het laatste gaatje, om van de zeeklei vruchtbare landbouwgrond te maken. Je ziet bij Geelkerken ook dat ‘Die Slachtedijk’ helemaal niet bij Raerd stopt, zoals nu.

De Slachte zou volgens moderne kaarten via Oosterwierum naar Raerd lopen, alsof hij de Middelzee zou doorkruisen, wat natuurlijk onzin is….Hij loopt naar Oosterwierum omhoog als ‘Hege Dyk’ naar Marssum bij Leeuwarden…

Maar de Slachtedijk loopt dus langs de Middelzee, via Bozum weer omhoog langs Mantgum, via Weidum, Boksum en Ritzumazijl naar Marssum (Geelkerken 1665).

Dus had hij een waterkerende functie langs de Middelzee (nu de Zwette), om over te lopen in ‘De Olde Bildes Dyck’. Dat lijkt ook logischer, omdat Raerd aan de andere kant van de Middelzee lag. Wat toen nog ‘Slachtedijk’ heette, en waar de Slachte dus in overging, dat noemt de Bosatlas van Friesland nu ‘Hegedyk’, die voorbeschreven traject volgt.

Alde Toer bij herfstig weer, vlak boven Oosterwierum aan de ‘Hege Dyk’ die dus de Slachtedyk is bij ‘Geelkerken’ (1665)

Die Hegedyk/Slachte kronkelt nu langs Mantgum naar boven langs de hier vaker afgebeelde “Alde Toer’, en stopt iets onder Marssum (bij Vliegbasis Leeuwarden). Net als de ‘Slachtedyk’ bij Geelkerken in 1665. Dus die moderne Hegedyk volgt nog exact de Middelzee. Hoe men er tegenwoordig bij komt dat de Slachte dus bij Raerd zou eindigen, dat mag iemand mij uitleggen…

Wanneer de oude Slachte tot voorbij Marssum doorliep, dan was hij dus geen 42 km lang maar wel 60-80 of zelfs meer….

De meest spectaculaire berm ooit gezien: een zee van koekoeksbloemen langs de Zwette tussen Sneek en Leeuwarden (mei/juni 2015)

Het is volstrekt onlogisch om de Slachte naar Raerd te trekken, want je legt geen dijk aan dwars door de Middelzee, tenzij het een dam was. De Slachte-wandelaars steken bij Oosterwierum dus ‘De Dille’ over bij de Dillesluis, maar dat is niet de (historische) Slachte, die dus naar Marssum loopt tot aan een dwarsdijk, die bij Stiens ligt: en daar begint dan Het Bildt.

Dus Raerd zou dan bij Oostergo moeten horen, net als Deersum (en Finkum boven Stiens), maar Wiewert en Mantgum bij Westergo.

Net als bij de Slachte die plots in Hegedyk verandert op de moderne kaart, zie je dus net als bij onze ‘Friese B’, de Boorne die wel 5 of meer namen op de kaart krijgt, zoals ‘Kromme Knilles’ tussen Irnsum en Akkrum. Je hebt voor 1 rivier of dijk op haar traject naamsveranderingen. Maar het blijft het zelfde ding.

Die Swette, het zelfde trucje bij langere sluitertijd en F22 om de harde wind vast te leggen

Easterwierum met Koekoeksbloemen in de wind langs de Zwette, de Slachtedyk loopt door Oosterwierum (2018)

De Zwette/Middelzee langs Oosterwierum

Vlakbij Sneek ligt nog een herinnering aan de monniken en nonnen die het landschap hielpen ontginnen tot  de ‘grazige weiden’ waar Psalm 23 ook van spreekt. Nijkleaster heet het daar. En dat is weer de naamgever aan het project van de protestantse dominee Hidde Wagenaar, die God weer in Jorwerd terugbracht.

Nijkleaster, dat zou in 1223 gesticht zijn om te helpen bij de ontginningen

Herinneringsmonument aan de Nonnen van Nijkleaster in Scharnegoutum aan de Zwette

Hinne Wagenaar blaast met Nijkleaster de zaak weer nieuw geestelijk leven in.

De route van de Zwette is nu anders als in 1665, want Nicolaas Geelkerken laat ‘m als een rivier beginnen zo ergens boven Goutum. Nu begint hij als ‘Sneeker Trekvaart of Zwette’ dus in Sneek.

Zwette

Zwette

Boazum

Boazum, een stukje Middeleeuwen in het boerenland

Deersum, terpdorpje aan de Middelzee

Buitje

Zwette, ooit het centrum van de Middelzee

We probeerden de wind in beeld te brengen, die dit getijdengebied ooit teisterde

Zwette, ooit ‘De Middelzee’…

…idem

FInkum, terpdorpje boven Leeuwarden, waar de ‘Zwette’ op de kaart van Nicolaas Geelkerken nog bijna aan toe reikt, om op de Bildtdijk dood te lopen

FInkum

Monnik van De Abdij

 

3 Replies to “De Middelzee spleet Friesland in Twee…”

  1. Herkenbare en leuke route en je hebt ook mijn dorp aangedaan,zag ik.
    Je kunt trouwens ook vanuit Bozum zuidwaarts gaan en dan vlak voor de spoorwegovergang linksaf slaan.
    Hier loop/fiets je een stuk langs het spoor en later een stukje langs de Zwette,om in Scharnegoutum uit te komen.
    Let ook op de kruidenrijke bulten in de weilanden aan de andere kant van het spoor; hier zijn geregeld leuke vogels te spotten.
    Vlak voor Scharnegoutum is er een stukje plas-dras, waar je geregeld steltlopers kunt spotten.

  2. Schitterend, geboren in Weidum, ken ik die contreien, en later naar Oldeboorn.

    IK heb een kennis, die het landschap kan lezen, qua historie. Wat is dat hier, dat mankelike effen vlakke groen. Dat is ingepolderd land. Dat heb jij ook op de foto.
    Dat is een stuk land, wat mij triest maakt, om mij onbekende reden, maar dit is het dus, nepland, waar het water had moeten spelen. Waar skutsje en aak, de vracht hadden moeten vervoeren, met opgetrokken zijzwaarden. Mooie foto’s geweldige historische inzichten.

  3. I found this article very informative, as a Fryske famke, named Rauwerda, whose parents immigrated to Canada from Leeuwarden when I was two years old. Now retired, and living in Nederland for 8 years, my ancestry goes back to the first Rauwerda, who was born in Rauwerd, and it was wonderful to visit Raerd where my Father’s name began. I discovered this article tioday when I wanted to know about the original rivers in Fryslân. Thanks! Tige tank Dora

Geef een reactie

Je e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *